Onze Taal. Jaargang 12

[Nummer 7]

Datief of accusatief?

Eenige lezers kunnen zich niet accoord verklaren met ons antwoord op de vraag: Is het ‘de autobestuurders worden er op gewezen’, of ‘den autobestuurders wordt enz.’ Dit antwoord luidde: wij voor ons geven hier de voorkeur aan den derden naamval.

Wat is het dat deze lezers op ons antwoord aan te merken hebben? Zeggen zij: ‘gij, met uw voorkeur voor den datiefvorm, slaat hier de plank mis; hier moet het wel degelijk zijn: de autobestuurders worden...’? Integendeel; het ware beter geweest - zoo oordeelen zij - te zeggen: hier dient men den datiefvorm te bezigen; de andere vorm is foutief.

Wat moeten wij hierop antwoorden. Meenen onze lezers dat het steeds zoo gemakkelijk is op het stuk van de taal te decreteeren: dit of dat is fout?

‘In mijn prille jeugd’, merkt een van de schrijvers op, ‘leerde ik reeds op de Lagere School...’; en een tweede: ‘als kind leerde ik reeds uit de grammatica...’. Zeker, maar ook op grammatica's is het gezegde van toepassing, dat schrifturen beoordeeld moeten worden d'après leur date.

Het is soms een moeilijke kwestie, die van datief of accusatief. ‘Iemand iets bevelen’; mij wordt bevolen, en niet ik word bevolen; ‘iemand’ staat dus in den datief.

Maar nu: iemand op iets wijzen. ‘Wijzen’ was vroeger een zwak werkwoord en beteekende: wijs (= wetend) maken; de persoon daarbij stond dus in den accusatief. Vergelijk: iemand terechtwijzen. In het Middelnederlandsch komt het verbonden voor zoowel met leiden als met leeren. In het tweede geval kon niet alleen iemand maar ook iets object zijn; en zoo vond men er datief- en accusatiefobject reeds tezamen: sij hilden de leringe algader, die hem wijsde haar heilge vader. Zeer algemeen is hier echter ook al de beteekenis: de aandacht richten op, met den uitgestoken vinger vaak er bij vermeld: enen metten vingeren wisen; het voorzetsel op komt echter ook dikwijls er bij voor: oftu sprekes van iemene iet (als gij van iemand iets vertelt), so sie noch wise up hem niet (kijk of wijs niet naar hem). Noemde men nu den persoon er bij, wiens aandacht gevraagd werd, dan zal dat in den datief gebeurd zijn, tenzij de beteekenis ‘leiden’ nog sterk heerschte. In onzen tijd wordt wellicht echter door de meeste sprekers ‘wijzen op’ geheel gevoeld als synoniem van ‘opmerkzaam maken op’, en dan zou er grond zijn om den ouden datief, die een nog ouderen accusatief had vervangen, nu weer als accusatief op te vatten. Een gelijkstelling met ‘toonen’ (dat zeker wel eens synoniem kan zijn) stuit hier op de onmogelijkheid om te spreken van ‘iemand toonen op iets’ in een zelfde beteekenis.

In het verslag van een vergadering schreven wij eens: de voorzitter heette den aanwezigen welkom - een vorm die toen veel tegenkanting ondervond. Was nu hetgeen wij schreven fout? Wij weten wel dat de uitdrukking in het Middelnederlandsch luidde: ‘enen willecome heten (wesen)’, d.i. met nadruk verzekeren dat iemand welkom is, zoodat ‘enen’ (iemand) in die verbinding een accusatief is. Maar dat neemt niet weg dat wij nu ‘iemand’ eerder als een datief beschouwen, daar het voor ons gevoel het normale is, dat wanneer bij een werkwoord twee objecten staan, het eene in den accusatief en het andere in den datief wordt gebezigd - althans als die objecten niet duidelijk in een praedicatieve verhouding voor-

[p. 50]

komen (zooals b.v. in: wij zullen het kind Jan Willem noemen). Wij vatten dan ‘welkom’ op als: vriendelijke, blijde ontvangst (of begroeting), en ‘heeten’ als verklaren, verzekeren. Mocht echter deze opvatting bij niemand of bij slechts enkele anderen weerklank vinden, en veel algemeener nog het gevoel aanwezig zijn, dat ‘welkom’ bepaling van gesteldheid is: naar wensch gekomen, en ‘heeten’ eenvoudig ‘noemen’ beteekent, dan hebben wij geen recht - dat erkennen wij - zulk een bijzondere opvatting voor te staan tegen taalgeschiedenis en heerschend taalgevoel in.

Een ander geval hebben wij weer, wanneer de accusatief niet uitgedrukt is; dan kan een neiging bestaan om den datief tot accusatief te laten worden, waarbij zelfs ook wel eens een passieve constructie gebruikt wordt. Vooral wanneer er transitieve synoniemen daarnaast bestaan. Prof. Overdiep noemt dat in zijn grammatica (§ 229) transitiveering van een werkwoord. ‘De Hollander zegt zelfs - zoo lezen wij daar -: Door wie werd hij opengedaan?’ Ongetwijfeld bedoelt de schrijver dit waargenomen taalverschijnsel geenszins ter navolging aan te bevelen. Denkelijk is ‘de Hollander’ ook niet op te vatten als: vrijwel alle Hollanders. Wij althans zijn veel meer geneigd te zeggen: mij werd opengedaan, dan: ik werd opengedaan. Klinkt dit sommigen Hollanders te statig: mij werd...? Bijbeltaal? Maar het Wb. d. Ndl. Taal geeft ons een citaat uit Busken Huet's Land van Rembrandt: ‘Hem wordt opengedaan door eene... meid, wie hij vraagt enz.’

Zeker, als wij ‘opendoen’ opvatten als synoniem met: ontvangen, binnenlaten, dan is de vorm: ‘ik werd’ te begrijpen. Maar daarom ook te verdedigen? Tout comprendre, ce n'est pas tout pardonner. Op het gebied der taal evenmin als op dat der zeden!

In Prof. Overdiep's grammatica vinden wij, als ook wel te hooren in Holland: wij zijn erg plezierig gezelschap gehouden door Pietje (waarbij ‘bezighouden’ naar de meening van den schrijver invloed zal hebben gehad). Ook dit ‘Hollandsch’, hoe leerzaam ook voor taalwaarnemers, zal wel niemand gaarne tot voorbeeld voor beschaafd taalgebruik willen stellen!

Wij zeggen: mij werd getoond, gewezen; het zou ons echter niet verwonderen iemand, in zijn verontwaardiging, te hooren zeggen: ‘ik werd gewoon de deur gewezen’. Maar in verontwaardiging doet men wel eens meer rare dingen. Gedachteloos, en slordig, zal wellicht iemand zeggen: ‘hij werd uitgeleide gedaan’, terwijl wij allen gevoelen dat het dient te zijn: hem werd uitgeleide gedaan. Het zelfst. nw. uitgeleide is hier onderwerp.

Maar: ‘hij werd op zijn plicht gewezen’, in plaats van: hem werd...? Hier is de zaak moeilijker. Onderrichten van, herinneren aan, opmerkzaam maken op, indachtig maken aan, bepalen bij: zij hebben alle den persoon in den accusatief, en kunnen dezen tot onderwerp maken in een passieven vorm. Vooral herinneren kan men goed met wijzen vergelijken: iemand of zich (datief) iets (accusatief) herinneren, naast: iemand (accusatief) aan iets herinneren. Wij worden - niet: iets, maar: aan iets herinnerd; wel kan ons (datief) een afspraak (nominatief) herinnerd worden. En wijzen kan van ouds reeds synoniem zijn van die alle. Zoo beschouwd, zullen wij bij wijzen op - den persoon in den accusatief geplaatst moeten achten. En dus het persoonlijke passief gerechtvaardigd moeten vinden: zij werden op hun plicht gewezen; zij werden er op gewezen, dat... Er op vervangt toch ‘op het’ als voorloopig ‘oorzakelijk (of: voorzetsel-)voorwerp’, dat wezenlijk in den bijzin met dat... tot uitdrukking komt.

Wij zeggen: den aanwezigen wordt aangeraden, en niet: de aanwezigen worden. Wij zeggen ook: den heeren wordt verzocht niet te rooken, en niet: de heeren worden verzocht... Maar Prof. Overdiep keurt in dit laatste geval onze zegswijze bepaald af, als onnatuurlijk, en dus moeten wij hier bakzeil halen. Maar Prof. Cosijn, volstrekt geen star conservatief in taalzaken, erkende dit passief nog alleen bij de constructie met zulk een voorzetsel-voorwerp: ik word daarom verzocht, mij wordt dat verzocht. Hij onderscheidde in zijn Syntaxis (5e dr. 1881): iemand (datief) iets verzoeken, van: iemand (acc.) om iets verzoeken; en hij maakte dergelijke onderscheidingen bij vragen (naar), onderwijzen (in). Deze werkwoorden hebben verschillende beteekenis, zegt hij, naar gelang zij een persoons- of een zaaknaam als lijdend voorwerp bij zich hebben. Hetzelfde ziet hij bij: den dokter (dat) de rekening (acc.) betalen, en: den dokter (acc.) betalen. In het passief levert dit op: ik word betaald, mij wordt iets betaald; mij wordt dit verzocht, ik word daarom verzocht; ik word naar iets gevraagd, mij wordt iets gevraagd. Bij werkwoorden, waar geen persoon als lijdend voorwerp mogelijk is, kan ook de persoonsnaam niet het onderwerp van het passief zijn: ‘ik word bericht’ is wantaal, oordeelt Prof. Cosijn.

Niettemin: de heeren worden verzocht, men wordt verzocht, met een volgenden infinitief, is thans een zeer gebruikelijke zegswijze, ook in beschaafd taalgebruik; zij heeft recht op erkenning verkregen. Hoe is het daartoe gekomen, kan men vragen. Wel zeer waarschijnlijk door vermenging der beide constructies, door vervanging van den infinitief met om te, door dien zonder om. Laat ons vergelijken: 1. den leden wordt een flinke bijdrage verzocht tot dekking van het tekort; 2. den leden wordt verzocht, flink in de beurs te tasten... 3. de leden worden verzocht om een flinke bijdrage... 4. de leden worden verzocht om flink in de beurs te tasten...

[p. 51]

In zin 2 is de infinitief onderwerp van den zin, in zin 4: voorzetsel-voorwerp. Bij de heerschende onvastheid in het gebruik van te en om te bij infinitieven, kan 4 zich licht gewijzigd hebben naar 2. Bij aanzoeken, dat uitsluitend den accusatief voor den persoon regeert, en waarbij de zaak dus door een voorzetselbepaling moet uitgedrukt worden, is men de behoefte aan dat om bij den infinitief veel sterker blijven gevoelen: Generaal X werd aangezocht om de leiding der expeditie op zich te nemen.

Ten slotte: een paar werkwoorden, waarbij wij ons eens kunnen afvragen of daarbij de accusatief ofwel de datief gebezigd moet (kan) worden: baten, benijden, berouwen, gehoorzamen, gelooven, helpen, naäpen, nadoen, ontmoeten, schaden, tegemoetkomen, vóórzeggen, weerstaan, wenken... Een puzzle?