Onze Taal. Jaargang 12

[Nummer 6]

Nog eens: verbindingsklanken.

Het vraagstuk der verbindingsklanken in samengestelde woorden blijft onze aandacht opeischen; herhaaldelijk heeft men ons dienaangaande om voorlichting verzocht en menig artikel in ons blad heeft zich met deze kwestie beziggehouden. (zie O.T. December 1935, Juni en Juli 1937, November en December 1940, Januari 1943.)

Krante(n)man.

Thans spreekt een lezer over den vorm ‘krantenman’. ‘Ik ben gaan twijfelen’ schrijft hij ‘over den pluralis. Van Dale geeft dien zoo, maar is dat wel juist. Ik zie hier geen noodzakelijk meervoud want onder een “krantenman” verstaat men alleen dàn een man die zich met een veelvoud van kranten bezighoudt, wanneer men denkt aan den krantenbezorger maar de “krantenman” in den zin van journalist is (in 't algemeen) de “man” (schrijver) in één krant.’

Een lid van ons deskundig college antwoordt hierop en zegt:

* Tegen de hierboven voorgestelde onderscheiding zie ik geen bezwaar. Wij hebben pijpesteel en pijpenlade; paardestaart, paardepoot naast paardenstal en paardenmarkt; en zoo meer.

Wanneer men de samengestelde substantieven met substantief als eerste lid naar de historische ontwikkeling in groepen verdeelt, onderscheidt men allereerst de eigenlijke van de oneigenlijke samenstelling. De eigenlijke, de oudste, oorspronkelijke, vertoonde het eerste lid niet in den nominatiefvorm noch in eenigen anderen naamval, en maakte ook geen onderscheid van enkel- of meervoudsvorm in dat eerste lid. Het had den stamvorm, d.i. den vorm zonder naamvalsuitgang of meervoudsteeken. Om ze in zuiveren toestand nog vrij veel te kunnen aantreffen moet men tot de klassieke talen en het Oudgermaansch teruggaan. Maar ook daar hebben analogische vereenvoudigingen van de oude stamverscheidenheid zich reeds uitgebreid; enkele typen werden heerschend. Ons dageraad (met onbekend tweede lid) en Middelnederlandsch dageloon, dageding (dading) en dgl. kunnen nog voorbeelden zijn: oudhoogd. taga-rôd, tagading. Bij de ontwikkeling van het Germaansch met de ingrijpende verzwakkingen en verkortingen van ongeaccentueerde lettergrepen, eindlettergrepen bovenal, konden de vele stamtypen zich niet onderscheidenlijk meer handhaven. Den vorm van den nominatief zag men al meer als eerste lid in samenstelling verschijnen. Reeds in het Gotisch, waarin nog veel van de stamverscheidenheid over was, kwam soms die vorm evengoed als de stam voor: weindrugkja (wijn-drinker) naast weina-triu (wijnstok). Waar nog iets overbleef van de vocaal, waarop zeer vele stammen oudtijds eindigden, vertoonde die zich als de toonlooze e. Op den duur kreeg deze voor het taalgevoel het karakter van een overgangs- of tusschen-klank: nachtegaal, bruidegom, enz.

Als oneigenlijke beschouwde men de samenstellingen, waarvan het eerste lid de syntactische functie uitdrukte, die het tegenover het tweede lid vervulde. Vooral de genitiefverhouding komt daarbij in aanmerking; en deze werd het meest aangegeven door den uitgang -s (sterk) en -en (zwak). Er waren echter ook genitieven op -e. Bij deze oneigenlijke samenstelling kwam op den duur ook de mogelijkheid op van een meervoudsvorm als eerste lid, ongetwijfeld zeer sterk bevorderd doordat de meervoudsvorming evenzoo uitdrukking vindt in de uitgangen -en en -s (oudtijds ook vaak -e).

[p. 42]

Chronologisch beschouwd, is de volgorde der composita dus: stam-composita, naamvals-composita, meervouds-composita. Doordat de voortgaande vorming der samenstellingen steeds door analogische aanpassing aan bestaande typen plaats vond, en er in allerlei tijd en taal ook analogische vormverschuivingen veelvuldig voorkwamen, daarenboven de grens tusschen sterke en zwakke buiging in verschillende tijden zeer verschillend is, is het vaak moeilijk uit te maken, hoe een bepaalde samenstelling is ontstaan. Het taalgevoel kan ook niet zelden een anderen weg uit willen dan het historisch onderzoek aanwijst. Is heerenknecht een knecht eens heeren of van (bij) heeren? Heeft boerenhuis als eerste lid een meervoud, of heeft het daar den uitgang -en naar analogie van heeren-huis, dat met zwakken genitief enkelvoud zal gevormd zijn? Zou in eierschaal mogelijk nog in dat -er de oeroude stamvorm op -es voortbestaan? of is hier alleen maar analogisch de daaruit ontstane meervoudsuitgang -er (later bij ons vervangen door -eren) gezet, hoezeer men hier den enkelvoudsvorm zou verwachten?

In elk geval wachte men zich voor de meening, dat -en altijd een meervoud zou aanwijzen; het doet dit ook bij sterk verbogen substantieven niet altijd: prinsenvlag, boerenzoon. Omgekeerd houde men goed in het oog, dat een enkelvoudsvorm als eerste lid volstrekt geen meervoudsbeteekenis uitsluit: boekverkooper, kachelsmid, broedergemeente, heidenapostel.

Zoo zou krantenman, ook wel man van de krant kunnen beteekenen: met krantenbericht, krantenkritiek zullen wij toch ook vaak een bericht, een kritiek van de of van een krant bedoelen. En kranteman zou, als bijvorm met analogischen tusschenklank -e, van krantman (vgl. krantombrenger, en ouder kurktrekker naast later kurketrekker) niet ondenkbaar zijn. Maar meer in de lijn van ons hedendaagsche taalgevoel ligt toch wel kranteman: de (of een) man van de of van een krant; krantenman: een (of de) man van de kranten.

Steenloods.

‘In onze brieven en rapporten kom ik telkens de samenstellingen tegen: gasgeneratorengebouw, plaatblokkenopslag, steenenloods, strippenwalserij. Naar mijn gevoel moeten wij schrijven: gasgeneratorgebouw, plaatblokopslag en steenloods. Daarentegen heb ik geen bezwaar tegen: vormenpark, blokkenpark, buizenopslag, fietsenrek. Is dat enkel een kwestie van welluidendheid?’

Dat men ‘steenloods’ beter acht dan ‘steenenloods’ tegenover pannenschuur (steen- en pannen-fabrieken) enz. ligt wel daaraan, dat steen ook als collectief wordt opgevat: Wat kost de steen thans? de Waalsteen, de IJselsteen? De tallooze samenstellingen met steen als eerste lid in het Wb. d. Ndl. Taal hebben ook alle den enkelvoudsvorm. Er komt nog bij, dat ‘steenen’ dubbelzinnig zou klinken: het kan ook een loods van steen (en niet van hout) zijn.

In de nieuwe woorden: buizenopslag, blokkenpark, fietsenrek, vormenpark, strippenwalserij dringt zich het meervoud zoo zeer aan onze voorstelling op, dat naar de tegenwoordig geldende praktijk het enkelvoud hier niet dienen kan, en ook niet de vorm met -e- als tusschenschakel. ‘Plaátblòkópslàg’ is zeker niet welluidend. Het meervoud, hier om redenen als boven voor de hand liggend, zal het rhythme en zoo de uitspraak vergemakkelijken. Zoo zal men ook vormen: kantoorboekenfabriek, pakkistenbergplaats, enz. Bij gasgeneratorgebouw - er is toch in de voorstelling beslist een meervoud? - zal men ook licht het meervoud als eerste lid verkiezen; bezwaar levert alleen de ongewone lengte: een eerste lid van 6 lettergrepen! Maar zal men toch niet zeggen: generatoren-gebouw? (Zal men in den regel ook niet met dezen korteren vorm kunnen volstaan? of dreigt er dan verwarring met een gebouw voor niet-gasgeneratoren?)

Ons dunkt, geen van beide mag afgekeurd worden, maar wat ons betreft, wij neigen meest tot het meervoud, ondanks de lengte.