Onze Taal. Jaargang 12

Nederlandsche geslachtsnamen.

Bij de behandeling van de Nederlandsche Plaatsnamen hebben wij gebruik gemaakt van de voorlichting, ons verstrekt door Nomina Geographica Neerlandica, een geschrift, tot stand gekomen door de samenwerking van vele schrijvers; voor de Nederlandsche Geslachtsnamen dient ons één man tot gids, en wel Johan Winkler, die de vrucht van zijne onderzoekingen naar oorsprong, geschiedenis en beteekenis der hedendaagsche Nederlandsche geslachtsnamen heeft neergelegd in een werk van ruim zeshonderd bladzijden.

Hoe zijn onze geslachtsnamen ontstaan? In den oudsten tijd kende men geen namen, eigen aan alle leden van een geslacht: een enkele naam werd voldoende geacht voor een enkelen persoon; eerst later kwamen samengestelde namen in gebruik en nog later namen de menschen, de machtigen en voornamen het eerst, ook twee namen aan. Van die twee namen was echter slechts één de eigenlijke naam, die uitsluitend gold voor den persoon, die hem voerde; de tweede naam was òf oorspronkelijk een bij- of toenaam van den man zelf, òf - en dit wel in de meeste gevallen - een vadersnaam, een ‘patronymikon’, hetzij gevormd van des vaders werkelijken naam, of van diens bij- of toenaam. Die tweede namen werden in verloop van tijd ook wel erfelijk, en hierin vinden wij den oorsprong van de geslachtsnamen, eigen aan al de leden van een en dezelfde maagschap.

Deze geslachtsnamen waren uiteraard geen door wetten geregelde namen; vóór het totstandkomen van een wetgeving op den burgerlijken stand, en daarmede op de geslachtsnamen, gingen onze voorouders in het aannemen en afleggen van namen, vooral van bij- en toenamen, vrij willekeurig te werk.

Het eerst ontstaan zijn de samengestelde namen; toen de enkele aanduiding met den naam, laat ons zeggen: Hart of Gero niet meer voldoende was ter bepaling van een persoon, nam men zijn toevlucht tot een samenstelling van twee namen, en zoo ontstonden namen als Gerhart (ons Gerard, Gerrit, Geert), en ook wel Hartger; uit Athal en Win vormde men Athalwin (Alewijn); Thiudo (Tiede) en Rik leverden Thiudorik, Theodorik (Diederik, Dirk) op. Nog later vond men er baat bij den kinderen namen te geven samengesteld uit die van vader en moeder. Heette de vader Bruno en de moeder Hildigunda, dan kregen de zonen wel de namen Brungar en Hildebrun, de dochters die van Brunhilda, Hildeberchta of Guntruda. Deze wijze van benaming gaf den leden van één gezin iets eigens, waardoor zij zich van leden van andere gezinnen onderscheidden.

Later bereikte men dit doel op nog betere wijze, en wel door het vormen van de reeds genoemde

[p. 20]

‘vadersnamen’ of patronymica, namen die aanduidden: zoon (of dochter) van -. Als de broeders de namen Athalbercht, Athalgar, Athalhart of Athalwin droegen, en de vader heette Athal, kreeg elk der zonen aan zijn naam toegevoegd een vorming, die uitdrukte: zoon van Athal, Athals zoon.

Zoolang nu maar de drager van zulk een vadersnaam zich niet verwijderde van zijn eigen omgeving, bestond er weinig kans op verwisseling. Anders echter werd de zaak toen met de opkomst der steden en de ontwikkeling van het verkeer velen van het platteland zich in de stad gingen vestigen. Daar was zulk een vadersnaam wel eens niet voldoende om een bepaalden persoon met zekerheid aan te duiden: er waren er misschien wel meer van één naam - en zoo ontstond de behoefte aan een nadere aanduiding, aan een nieuwen toenaam. Wie de aandacht trok door zijn vlammend rooden baard zag zich al spoedig den naam Roobaert toebedeeld; wie opviel door zijn lichaamslengte zag zich aangeduid als De Langhe. Een ander verried door zijn spraak zijn Groningsche afkomst: de toenaam Van Groeninghe moest hem onderscheiden van zijn naamgenooten. Oefende iemand het eerzame beroep van kleermaker uit, de naam van Snider, of De Sceppere, ofwel Schreuder kwam hem van rechtswege toe - wanneer men niet aan ‘Knipscheer’ de voorkeur gaf. De kruidenier zag zich eveneens van zijn naamgenooten onderscheiden door de aanduiding van zijn nering: De Crudenier, of anders Canneel of Peperman was voor hem een gepaste aanduiding. Woonde Govert in het huis waar ‘Daniel in den Leeuwenkuil’ uithing, of stond er aan zijn huis geschreven: ‘dit es yn den Wulff’, dan heette de man al spoedig: Govert in den Leeuwenkuil - Govert Leeuwenkuil - of Govert de Wolf.

Wij kunnen dus onderscheiden: de geslachtsnamen, ontleend aan mans voor-, bij- of toenamen, de zgn. ‘vadersnamen’ of ‘patronymica’; namen van aardrijkskundigen oorsprong, t.w. die, welke ontleend zijn aan namen van volken en volksstammen, aan landen en gewesten, eilanden, steden, dorpen enz.; namen ontleend aan persoonlijke kenmerken of eigenschappen; ook aan huisnamen, gevelteekens, uithangborden enz. Wij zullen deze vormingen achtereenvolgens nader bezien, om ten slotte een blik te werpen op de lange reeks van namen, ontleend aan het dieren-, planten- of delfstoffenrijk; aan het heelal, aan natuurverschijnselen en jaargetijden; aan spijzen, dranken en kleedingstukken, aan munten, geldsoorten, maten en getallen; aan goden en godinnen, kerkheiligen, godsdienst enz. - waarna wij, als toegift, met eenige zonderling aandoende, moeilijk thuis te brengen geslachtsnamen zullen besluiten.