Onze Taal. Jaargang 12

[Nummer 2]

Infinitieven in actief en passief gebruik.

Een lezeres legt ons een vraagstuk voor. Zij ontmoet herhaaldelijk constructies als deze: ‘W. heeft tevens bij deze gelegenheid het omzien naar een andere prise d'eau door X [plaatsnaam] te berde gebracht’. Wij hebben - merkt onze correspondente op - hier dus een inf. act. als subst. gebruikt en verbonden met door (het voorzetsel, waarmede het verbonden zou zijn geweest, indien een verb. finitum in het passief gebruikt was.) Mijn verzet is tegen dat door. Men bedoelt hier dus te zeggen: ‘W. heeft bij deze gelegenheid tevens de kwestie te berde gebracht, dat door X naar een andere prise d'eau omgezien moet worden.’

Indien men in plaats van door voor zou gebruiken, vind ik, dat de zin in de eerstgenoemde constructie nog te accepteeren zou zijn. Dat laat echter in het midden, wie de werkzaamheden verricht. Indien men wil laten uitkomen, dat X die werkzaamheden zelf uitvoert, acht ik het noodzakelijk de constructie, genoemd in het tweede voorbeeld te bezigen. Mag ik hierover Uw meening eens hooren?

Het lid van onzen Raad, wien wij - niet vermoedende, dat ook deze vraag weer veel meer behelsde dan wij in onze onschuld dachten - om een ‘enkel woord’ van toelichting verzochten, heeft zich de moeite gegeven de volgende beschouwing voor ons op schrift te stellen:

* Hier valt te onderscheiden tusschen overgankelijke en onovergankelijke werkwoorden. Het is niet juist - wat vaak aangenomen wordt, en naar het schijnt ook door Uwe correspondente -, dat de onbepaalde wijs alleen actieve, en geen passieve beteekenis zou kunnen hebben. Aan het bekende raadseltje: Welke kinderen hebben hun eigen vader zien doopen? (Antw.: domineeskinderen) blijkt al anders. Want de aardigheid berust juist hierop, dat het taalgevoel in dit geval: zien + infinitief van een overgankelijk werkwoord zonder daarbij uitgedrukt lijdend voorwerp, zonder weifelen den passieven zin onderstelt. Maar dezelfde persoon, in wiens taalgevoel dit passieve gebruik van den gewonen infinitief zoo krachtig leeft, zal het wellicht verstandelijkbewust niet kennen, ja het zelfs willen ontkennen. Het passief hoort thuis bij de overgankelijke werkwoorden. Alleen in algemeenen, onbepaalden zin komt het ook bij tal van onovergankelijke voor: ‘er wordt weer hevig gevochten’. In officieelen, of officieel doenden, quasi-gewichtigen stijl vindt men al te overvloedige blijken daarvan. ‘Nadat er in den voormiddag met opgewektheid vergaderd was, werd er door den burgemeester ten stadhuize ontvangen; toen werd er in den Doelen genoenmaald(!) en vervolgens naar het meer gereden en gewandeld. Daar werd door sommigen gezwommen, door anderen geroeid of gezeild, en door de bezadigde ouderen genoten van het toezien.’ Enz. Lees de gebruikelijke ‘persverslagen’.

Dit neemt niet weg, dat er ook gevallen zijn, waarin dit intransitieve passief ons wezenlijk te stade komt: waar men geen onderwerp noemen kan, mag, of wil. ‘Er werd daar gelachen’. ‘Er wordt gebeld’. Zoo ook bij zulke transitieve werkwoorden, waarbij een vast object veelal wordt weggelaten, en die daardoor een eenigszins intransitief karakter krijgen: ‘Er wordt al opengedaan’. ‘Hier mag niet gerookt worden’. (De persoonlijke constructie: ‘door wie werd hij opengedaan?’ - ‘hij’ i.p.v. ‘hem’ - blijf ik houden voor te weinig verzorgde taal, ondanks bestaande ruimere practijk, en theorie). Overigens zijn er vele intransitieve werkwoorden,

[p. 10]

waarbij ook dat passief met ‘er’ niet te gebruiken valt. ‘Er wordt geleefd’, ‘er moet geleefd worden’ is gekunsteld litterair. ‘Er werd raar met de nalatenschap geleefd’ is geen ongewone taal, maar hier heeft ‘leven’ zich met een vrij ver van het oorspronkelijk afwijkende beteekenis en een vast voorzetsel geïsoleerd; het is: te werk gaan, omspringen met. Bij sterven, bezwijken, bloeden, schrikken, blozen, groeien, spruiten, blijken, schijnen, komen, gaan, vallen, en zoo voort, komt geen ‘er wordt’ met deelwoord in aanmerking.

Bij het niet in den uiterlijken vorm, maar alleen door taalgevoel en taalbegrip waar te nemen passieve gebruik van den infinitief staat het anders. Het schijnt streng beperkt tot de overgankelijke werkwoorden. ‘En nu moet er geslapen worden!’ dat kan heel goed gezegd worden, bv. door een moeder die de te bed gebrachte, maar nog te woelige, jolige schaar tot rust manen moet. Maar het is onmogelijk, iets passiefs te voelen of te begrijpen in: ‘ik zag je slapen’. Heel anders dus dan in: ‘ik zag je doopen’. Zoo ook, zonder uitgedrukt object bij zien: ‘wat heb je er gezien?’. - ‘Ik zag slapen’ (in een nachtasyl): stellig actief. - ‘Wij hoorden je roepen’ kan weer tweeërlei beteekenen; ‘roepen’ kan hier passief zijn zoowel als actief. Zoodra men echter een object bij ‘roepen’ zet, wordt de dubbelzinnigheid weggenomen; ‘wij hoorden je haar roepen’ is alleen actief te verstaan. Even ontwijfelbaar actief is: ‘wij hoorden je (of iemand) om hulp roepen’. Maar laat men hier ‘iemand’ (of ‘je’) weg: ‘wij hoorden om hulp roepen’, dan blijft de kracht van ‘roepen’ voor ons besef even beslist actief. ‘Iemand roepen’ is overgankelijk; om iets of iemand ‘roepen’ is onovergankelijk. Geen passieve infinitief-beteekenis bij de onovergankelijke werkwoorden; ook niet bij die met een zoogenaamd ‘oorzakelijk’ voorwerp (met vast voorzetsel). Daarbij hoort ‘roepen om’. En ook: omzien naar. Een passieven zin van dit werkwoord aan te nemen in het door Uw lezeres gegeven voorbeeld, is daarom al uitgesloten. Het is actief; en omdat het actief is, kan er geen bepaling met door bijstaan ter aanwijzing van den handelenden persoon. De zaak is hier vrij eenvoudig. De door het lidwoord ‘het’ in zijn grammaticaal karakter van substantief bijzonder gekenmerkte infitinief, die een doen (‘van’) en niet een gedaan worden (‘door’) uitdrukt, moet op de meest gewone wijze met den naam van den ‘doener’ verbonden worden: door van. Wat zou er tegen zijn, eenvoudig te zeggen en te schrijven: ‘het omzien van X. naar een andere prise d'eau’? Vergelijk: ‘het luisteren van zoovele duizenden naar één man’; ‘het twijfelen van je vader aan mijn eerlijkheid’; het spotten van zoovele toeschouwers met het dreigende gevaar; het smeeken van den boeteling om vergiffenis; enz.-

De omschrijving der bedoeling in den aanhef kan ik niet bijzonder gelukkig vinden: ‘de kwestie’ is overbodig, en bovendien onjuist: noch ‘het omzien’, noch het ‘moeten omzien’ is een ‘kwestie’ naar den gegeven zin, tenzij dat men dit woord als synoniem van ‘zaak’ mocht beschouwen; hetgeen ik zeer onwenschelijk acht. En dan: waarom hier de lijdende vorm? De eenvoudigste, en beste, omschrijving is: W. heeft bij deze gelegenheid tevens te berde gebracht, dat X. naar een andere prise d'eau moet omzien. Gaat het echter toch bepaald om een ‘kwestie’, dan zegge men ‘of’, en niet ‘dat’.-

Moeilijker is het geval bij de overgankelijke werkwoorden; voor de volledigheid, en de duidelijkheid, mogen wij dat niet voorbijgaan. Hebben wij bij de intransitieven alleen te doen met den met ‘van’ omschreven subjects-genitief, bij de transitieve dringt zich een dergelijke objects-genitief naar voren. Nemen wij weer doopen als voorbeeld: ‘het doopen van een kind’ (of: de kinderen): objectief, is veel gebruikelijker zegswijze dan: ‘het doopen van den dominee’: subjectief. ‘Wij zijn bij het doopen van Jantje geweest’ (plechtiger is: bij den doop). ‘Ga eens mee; ds. A. legt een bijzondere wijding in zijn doopsbediening’ - ‘Ik heb het doopen van ds. A. al zoo vaak bijgewoond’. Het eerste gebruik ligt voor de hand; van het tweede moet men een voorbeeld zoeken, wanneer men niet de Bijbelsche tegenstelling van het doopen van Johannes en het doopen van Jezus (gewoner: den doop) wil aanhalen.

Maar wanneer wij beide samenvoegen willen, komt de groote moeilijkheid. ‘Het doopen van de kinderen van ds. A.’: dat gaat niet, het beteekent heel iets anders. ‘Het doopen van ds. A. van de kinderen’, dat gaat desnoods, maar is leelijk door het herhaalde ‘van’. Men pleegt zich in zoo'n geval dan ook anders uit te drukken. Hier schijnt de passieve functie, die mogelijk is bij den infinitief van overgankelijke werkwoorden, uitkomst te bieden: het doopen van onze kinderen door ds. A....

Vervangt men in het voorbeeld, dat tot onze lange bespiegeling aanleiding gaf, het intransitieve ‘omzien naar’ door transitief ‘zoeken’, dan zou men met juist zooveel recht ook kunnen spreken van: het zoeken van een andere prise d'eau door X.; het uitbetalen van de pensioenen door den betaalmeester; het inhouden van de loonbelasting door den werkgever. Enzoovoort. Maar toch, het gaat bij wie kieskeurig is op zijn taal, niet van harte. Hij vermijdt het liever, en geeft den zin een andere wending; in plaats van: het dragen van wapenen door burgers is streng verboden, zegt hij: het dragen van wapenen (of: wapenen te dragen,) is den (of: aan, of: voor) burgers streng verboden. Hij kan ook in plaats van het transitieve werkwoord een intransitief synoniem

[p. 11]

kiezen, waarbij de handelende persoon met ‘van’ wordt aangewezen: het zoeken van X. naar nieuwe bronnen. Of - en dit is de meest gebruikelijke manier van doen - het zelfstandig naamwoord te baat nemen, dat de handeling uitdrukt, het ‘nomen actionis’: de doop, de keuze, de uitbetaling, de inhouding van... door... Want hier bestaat, zoover het transitieve werkingen betreft, volstrekt geen bezwaar tegen ‘door’ voor de aanwijzing van den ‘werker’. De beschieting, de verwoesting van... door..., is alledaagsche kost. Bestaat er bij een bepaald werkwoord niet zulk een substantief - wij hebben geen ‘zoeking’ bij zoeken - dan neemt men een verwant begrip; hier: verwerving, verkrijging.

Dit gebruik is wel opmerkelijk; want die werkingsnamen, die ‘nomina actionis’ - het zijn inzonderheid de afleidingen op -ing - hebben juist zoo heel veel gemeen met de infinitieven. Waar het werkwoord onovergankelijk is, weigert ook de werkingsnaam volstrekt de aanwijzing van den persoon met ‘door’. Bidden om iets: de bede van (niet: door) iemand om iets; spotten met iets: de spot van (niet: door) iemand met iets; strijden tegen: de strijd van (niet: door) iemand tegen persoon of zaak. Maar bij bestrijding - van het overgankelijke ‘be-strijden’ - past ‘door’ weer uitnemend.

Beide woordgroepen nemen een soortgelijke, eigenaardige plaats in tusschen zaak- en werkingsnaam; formeel zijn zij van ouds zelfstandige naamwoorden (óók de onbepaalde wijs), en als zoodanig door de veelvuldigde verbinding met het bepalende lidwoord (de, het) gekenmerkt, maar essentieel zijn zij allereerst werkingsnaam, en dragen dus een duidelijken werkwoordelijken stempel. Maar terwijl men den infinitief als van ouds blijft voegen in het systeem der werkwoordsvormen (zie elke willekeurige grammatica), en de werkingsnamen op -ing zoowel als de andere altijd zonder aarzeling voor (abstracte) zelfstandige naamwoorden heeft gehouden, lijkt het, alsof de infinitief op den duur àl verder naar den kant van het substantief is geschoven, en de duidelijk substantivische werkingsnaam bezig is, zijn werkwoordelijke rol over te nemen.

Overzien wij nu eens de germaansche taalgeschiedenis in haar geheel op dit punt, dan blijkt, dat de ontwikkeling van den infinitief al van oude tijden af in die richting is gegaan. Van ouds was de infinitief duidelijk naar den vorm een onzijdig substantief, en naar den inhoud een werkingsnaam. Maar toch veel dichter bij het werkwoord zelf blijvend dan andere werkingsnamen. Hij liet eerst geen buigingsuitgangen toe, en kon niet nauw verbonden voorkomen met lidwoord of adjectief; daarentegen wel met een lijdend of oorzakelijk voorwerp. Het oude gotisch toont dien toestand nog. Maar geleidelijk zien wij daarna de substantivische trekken toenemen: het bepalende lidwoord, het onbepaalde lidwoord, het adjectief, de bijvoeglijke bezittelijke voornaamwoorden, de buigingsuitgangen (zij het van een bijvorm, die niet veel, en op den duur weinig of niets meer, van den oorspronkelijken infinitief verschilde). Behalve den datiefvorm, (die in de middeleeuwen hier zoo gewoon was na ‘te’: te horene, lesene, varene, enz., maar na de 16e eeuw te loor is gegaan: trouwens ook bij de andere onzijdige en mannelijke substantieven, behoudens in vele vaste uitdrukkingen) hebben wij ze alle ook nu nog: over den infinitief met ‘het’ is boven genoeg gezegd; het onbepaalde ‘een’ hebben wij bv. in ‘zulk een optreden’, ‘een sterven, dat ons jaloersch maakte’; het adjectief: het snelle reizen, het ferme volhouden, zelfs: het harde loopen; het bezittelijke voornaamwoord: mijn, ons, uw wandelen heeft niet lang geduurd; den genitief in peinzensmoede, achtenswaardig, een uur gaans, tot ziens, tot vervelens toe. Het hoeft zoo ook niet te verwonderen, dat menigmaal een infinitief geheel is overgegaan in de rij der gewone zelfst. nww.: een goed bestaan, het lange leven, het volle vertrouwen, een volgend schrijven; het eten was best, het drinken deugde niet.

Het echt werkwoordelijke karakter is bij ons het best bewaard in de verbinding met andere werkwoorden in den persoonsvorm. Allereerst met de groep werkwoorden: zullen, kunnen, moeten, mogen, willen; met ‘zullen’ ook in de toekomende tijden van het werkwoord. Verder nog: laten, doen, leeren (zoowel met leerling als met leermeester als onderwerp: hij leert lezen, hij leert het kind lezen), gaan, blijven, komen; en zien, hooren (daarover al veel hierboven). Hier is een lijdend of oorzakelijk voorwerp bij den infinitief een gewone zaak. Enkele andere, als: durven, staan, die men hier ook zou verwachten, hebben zich veelszins of geheel aan het voorzetsel ‘te’ verslaafd, dat zich al vroeg in het Germaansch aan de infinitieven heeft trachten vast te hechten; in het Gotisch is reeds een begin met een synoniem voorzetsel, het Engelsch van heden acht den infinitief slechts volledig met ‘to’, en het Zweedsch met ‘at’.

Maar wij hebben de oogenschijnlijk eenvoudigste gevallen nog niet genoemd: den enkelen infinitief als onderwerp, naamwoordelijk deel van het gezegde, èn verbonden met een voorzetsel. Wachten is vervelend. Dàt heet praten. Spreken is zilver, zwijgen is goud. Zonder spreken vertrok hij. Maar er zijn taalgeleerden, die hier meer het substantivische dan ‘verbale’ karakter voelen. Ik kan dat niet heelemaal zoo ‘na-voelen’. Het verbale karakter zie ik juist in de hier nog mogelijke toevoeging van een lijdend voorwerp: Boeken schrijven en uitgeven is een hachelijk bedrijf. Onrecht lijden is beter dan onrecht doen. Zonder handen wasschen ging hij aan tafel. Wel moet ik toegeven, dat de infinitief met te ook hier meestal gewoner klinkt, en na voorzetsel, bij de verbin-

[p. 12]

ding met een object, bijna altijd noodig blijkt: zonder een woord te spreken. Maar zal men de bepaling bij zulk een infinitief dan ook bijvoeglijk noemen? ‘Laat en lang studeeren had zijn gezondheid ondermijnd’. Ik voel er bijwoorden in. Plaatst men het lidwoord echter voor den infinitief, dan dringt het zelfst. naamwoordskarakter met kracht op, en het adjectief is geheel gewoon: het late en lange studeeren.

Het voortdringen van ‘te’ bij den infinitief, en daarna weer van ‘om te’ is een stuk taalgeschiedenis op zich zelf. Hoe vreemd het iemand schijnen moge, het hoort ook in de historie van zijn voortdringend substantief-karakter. ‘Te geeft aan, dat men zich richt op een eindpunt, een doel. Het beteekent hier niet (als thans doorgaans) ‘op een plaats’, maar: tot (uit: to-te), naar. Te geef: tot een gave; te loor: tot verlies, verdwijning; te hoop loopen, te markt gaan. De vollere vorm ‘toe’ (uit: tô) zit in toegang, naar iets toe. Iemand ‘komt te vallen’ d.i. tot een val. Men gaat werken, begint te werken; komt, gaat te werk. Iemand verstout zich ‘te vragen’ d.i. ‘tot het vragen’. Maar op den duur brak het werkwoordelijke karakter weer zoo zeer door die ‘te’-verbinding heen, dat zij - zooals wij zagen - de meest gebruikelijke vorm werd, waar een object aan den infinitief viel toe te voegen. En de doelaanwijzing raakte geheel op den achtergrond.

Toch was die doelaanwijzing weer niet zelden noodig. Zoo voegde men er het ook doelaanwijzende voorzetsel ‘om’ voor (vergelijk: vragen, loopen om hulp) en het werd ‘om te’. Het Nederlandsch begon daarmede al in de middeleeuwen; het Duitsch eerst in de 17de eeuw, en dit waarschijnlijk in navolging van de Nederlanders. Maar ook dit is voor velen al weer zoo afgesleten, dat zij den infinitief met ‘om te’ gebruiken, waar geen zweem van een doel te bekennen valt. Dit vindt echter - terecht, en naar wij hopen, tijdig - nog veel bestrijding, als gedachteloos en leelijk, slordig taalgebruik. Zou het gevoel voor de wezenlijke beteekenis van ‘om te’ op den duur toch algemeen afgestompt raken, dan zal men daarvoor in de plaats moeten stellen: ‘met het doel om te’. Of zal men ‘tot’ met het lidwoord voor den infinitief gaan zetten? ‘Er zijn reeds stappen gedaan tot het verkrijgen van een uitvoervergunning’. Het kan, maar het is nogal omslachtig. Zou men er nog een bepaalden persoon als verkrijger bij willen noemen, niet met ‘voor’, maar met ‘door’, dan zal ‘de verkrijging’ toch mogelijk nog de voorkeur hebben.

En daarmede zijn wij weer bij ons punt van uitgang voor de transitieve infinitieven - het moeilijkste geval - aangeland, naar wij hopen niet zonder althans eenig licht zoowel daarover als over de intransitieve te hebben ontstoken.