Onze Taal. Jaargang 11

[Nummer 10]

Nederlandsche plaatsnamen.

‘Nomina Geographica Neerlandica’ is de Latijnsche titel van het, in het Nederlandsch geschreven, werk dat ons uitvoerig inlicht over het ontstaan onzer plaatsnamen. Een belangwekkende studie; in de namen van onze steden en dorpen weerspiegelt zich de geschiedenis van ons land van de oudste tijden af, de oud-Germaansche tijd heeft er zijn sporen in achtergelaten, ja misschien wel de jonge steentijd. Wij zien de stammen trekken op zoek naar woongelegenheid; zich nederzetten waar de omstandigheden hun goede kansen schenen te bieden, hun woonplaatsen verlaten en elders hun geluk beproeven; wij herkennen de wegen die zij gevolgd zijn, stellen vast waar zij de rivieren doorwaad hebben of hun primitieve bruggen geslagen. Wij zien hen, in den tijd ‘toen de bodem van Germanie ijselijk was door de bosschen, of leelijk door de poelen’, die bosschen rooien en den grond voor bebouwing geschikt maken; moerassen droogleggen, heuvels opwerpen, dammen en dijken leggen ter bescherming tegen het dreigende water. Groepen van vestigingen zien wij groeien tot dorpen en steden, handel en verkeer zich ontwikkelen; wij zien de bewoners aan hun handwerk, wij leeren hun geestelijk leven kennen.

Een moeilijke studie, de toponymie; allerlei gevaren dreigen hier den onderzoeker, elke voorbarige conclusie kan hem op een dwaalspoor brengen; hij dient in alles, altijd en overal op zijn hoede te zijn. Zooals de archaeoloog behoedzaam een grafheuvel afpelt, zoo moet het toponymisch onderzoek stap voor stap de verschillende taal-‘lagen’ in haar chronologische volgorde reconstrueeren. Een werk van geduld en groote zelfbeheersching.

Tal van oude eigennamen zijn in de namen onzer plaatsen bewaard. De plaats waar Alard of Amelric zich had neergezet, werd al spoedig: de plaats van Alard, van de Amelric'sen. Ontwikkelde zich dan uit zulk een nederzetting een gehucht of een dorp, dan werd zoo'n naam wel eens daarop overgedragen en bleef voortleven, ook al was het geslacht van den naamgever reeds lang uitgestorven.

Alard, Amelric, Bado, Buoso, Hiddo, Irmin, Klefhart, Meginhard, Odo, Ottar, Raven, Hrodfrid, Sigric, Waldric, Wolfaert: een reeks van oude namen treedt ons hier tegemoet. Patronymica noemt de taalgeleerde de plaatsnamen die gevormd zijn naar dien van den stichter. In de Frankische streken zijn zij gevormd door aanhechting van ‘ing’ of ‘ung’, in de Sassische door ‘ink’, met een nadere aanduiding als: hof, erf, enz. Ook oudgermaansche godennamen herkennen wij: waar een bosch gewijd was aan Irmin vinden wij thans Ermelo; in Vroonloo en Franeker leeft de herinnering aan den dienst van Frô.

Behalve naar den naam van den eigenaar werden plaatsen onderscheiden naar de ligging en daarbij ontmoeten wij woorden waarvan er vele uit ons taalgebruik verdwenen zijn:

anger, grasland; - apa, water; - ard (aard), bouwland; - baar, bloot, woest, onbebouwd; - belt, hoogte; - bil, jachtplaats; - braak, ontginning; - breul, lage vochtige met houtgewas begroeide plek; - brink, rand van een akker, grasland, met gras begroeide hoogte, hoogte, grasveld in het dorp; - broek, moerassig weiland; - bijvank, ontginning, woonplaats, afgeperkt stuk grond; - deel, stuk grond, erf; - donk, verhevenheid, heuvel, voorname huizinge

[p. 74]

op een verhevenheid, kasteel (ook: laagte); - drecht, vaart; - ee, water; - eng, weide, akkerland; - es(ch), zaadveld, veld voor voeding; - forst, woud; - ga, dorp, gehucht; - geer, puntvormig stuk land; - geest, hooggelegen zandgrond; - goor (gor), laagland, moeras; - gouwe, gooi, landstreek (ook: waternaam); - haag, struikgewas, omheining, omheinde plek, hoeve, versterkte plaats; - heem, woonplaats, erf; - hof, omheinde ruimte of boerenplaats; - holt, hout, bosch; - hoorn, spits toeloopend stuk land; - horst, struikgewas, begroeide hoogte, heuveltje, boschje, ook: nest van een roofvogel; - kamp, afgesloten stuk land; - kate, kleine hofstede; - klinge, heuvel, dorre duin, ook: zandbank, ondiepe plaats, ook dal; - lo(o), grazige plek temidden van opgaand hout; ook wel: moerasweide; soms: een water; - maat, hooiland; - muid, mond van een rivier; - nes, land buitendijks; - ooi, water(land), weidestreek langs een rivier; - rode, roding, ontginning; - saal, groot vertrek, aanzienlijke woning; - schede, scheiding; - slag, weg, spoor, stuk land; ook: waterkeering; - spijk, paal, boomstam, brug van boomstammen; - staver, (afscheidings-) paal; - tricht, trecht, zie: drecht; ook: veer, of doorwaadbare plaats; - ute, neder; - veld, onbebouwd land; - voord, doorwaadbare plaats; - waard, weerd, word, eiland in een rivier, ingedijkt land; - wade, voorde; - werf, opgehoogde grond voor een hoeve; ook: oever, dam; - winne, weide; weij, weide (ma-weij, grasland dat gehooid wordt; vgl. maat enz.); - wijk, deel van een stad; ook kreek, baai, vaart.

Namen van boomen, planten en dieren hebben eveneens gediend tot het vormen van plaatsnamen: alm (olm, iep), birk (berk), beuk, eik, els, esch, esp, linde, mapl (ahorn); brem, doorn, hop, vlier, (brand)netel, varen; arend, havik, valk, kievit, vink; vos, wolf, hert, geit. Namen van vruchten: appel, braam, gerst, haver.

Deze gegevens stellen ons in staat vele namen te verklaren, mits wij ook daarbij op onze hoede zijn. Wij kennen de omstandigheden niet meer waaronder ze ontstonden. Door algeheele verandering van de plaatselijke gesteldheid, soms ook door vernoeming van een jongere vestiging naar een oudere, elders gelegene, bleef de naam niet altijd toepasselijk. Volksetymologie verduisterde de oorspronkelijke beteekenis en had niet zelden verandering van spelling, soms ook van den klank (de uitspraak), ten gevolge. Een voorbeeld van ingrijpende wijziging die een plaatsnaam in den loop der tijden kon ondergaan vinden wij in de bekende plaats Serooskerken, de gemeente op het eiland Walcheren. Deze plaats heette oorspronkelijk Alarthskintskerke, dus kerk, gesticht door het kind van een zekeren Alart, of Alardus. Dat ‘kint’ verdween al spoedig en het plaatsje werd genoemd Alardskerke, en Alaerskerke. Toen, blijkbaar als een teeken van eerbied voor den stichter, kreeg Alard den vorm ‘heer’ voor zich: Heer Alard. Tsheralaerds-, Tseralaerts-, Tseraelaerts-, Tseraellaerds-, Tseralairdskerke; Tserolaerds-, Tserolairts-, Tseroelaerts, Tsheerolaerts-, Tserolartskerke; Tseroirts-, Tseroertskercke; Seroeskerke, Seroiskercke, Tseroiskercke, Tseroeskercke; Serooskercke en later Serooskerke. Dit proces heeft zich ontwikkeld in een tijdsverloop van nog geen vierhonderd jaar.

Wij zullen in de volgende afl. nu eenige plaatsnamen bezien, waarvan de afkomst met vrij groote zekerheid vast te stellen is.