Onze Taal. Jaargang 11

[p. 55]

Oude zegswijzen.

Om zeep gaan.

Dood gaan; ook: in zwijm, in katzwijm vallen (katzwijm: een kortstondige bezwijming, of liever een stuip, van een kat; in de zeemanstaal: windstilte hebben, het slap neerhangen van de zeilen, stuurloos zijn). Eigenlijk: uitgaan om zeep te halen, een boodschap doen; daarna: dit voorwenden om weg te kunnen gaan; vervolgens: weggaan, verdwijnen, sterven.

Als Tryn uyt snoepen gaet, soo seidt sy dat's om seep gaet,
En datmen wasschen moet; maer Jan, die voor de sweep gaet,
En siet syn schoone geld verdwijnen en vergaen,
Wel, seidt hij, dit's wat vreemds, dus staegh om seep te gaen.
Maer emmers, moet het zyn, en moet ick door den reep,
Wat schaedde 'twijf? maer all mijn goedjen gaet om seep.

Het behoeft juist niet zeep te zijn, waaraan zich een plotselinge behoefte doet gevoelen; men kan ook om mosterd gaan, of om raapzaad (dood gaan), of ûm küyer gaon; ook: om sjippe gean, nei Gichem om nije nuten gean. Kroosjes kunnen evenzeer het object der boodschap zijn, of kool; heeft men het voornemen met de noorderzon te vertrekken, dan wijst men op de noodzakelijkheid van het trekken om uien.

Wie een middagslaapje wil gaan doen en daar niet rond voor uit wil komen, wendt voor dat hij: een uiltje gaat knappen, d.w.z. uitgaan om een vlindertje te vangen. De Zutphenaren plegen te zeggen dat hun aanwezigheid te Gorssel dringend vereischt is, terwijl de Harlingers noodig even naar Piaam moeten. Die van Woudsend moeten naar Balk, die van Drachten naar Bakkeveen; Breda gaat naar Oosterhout, Vollenhoven naar Meppel, Gorinchem naar Heusden, en het spreekt van zelf dat de Appingedammers ‘nao Zuudbrouk’ trekken.

De Zaankanter wenscht zich even in Wormer te vertoonen (waar de Wormers hun heil zoeken is niet bekend!), terwijl de Amsterdammers zich niets laten gezeggen en eenvoudig gaan waar de wind hen waait, - naar Buiksloot, naar Kadoelen, naar Landsmeer, of gewoon maar ‘over 't IJ’. En zoek ze daar nu maar eens op!

Muggenzifter.

Een van de vele uitdrukkingen, ontleend aan den Bijbel. Matth. XXIII, vs 24 luidt: ‘Ghy, blinde leydslieden, die ghy de mugge uytsijget, ende den kemel doorswelget’. (De Hebreën waren gewoon den wijn voor het drinken door een doek te zijgen, om hem van de heffe en insecten te zuiveren.)

Truffel

- De naam van een eetbaren paddenstoel; hd. Trüffel, eng. truffle, fr. truffe, ouder fr. truffle. Wij hebben er een goed-Nederlandschen naam voor, maar dien kennen wij niet meer: aardbuil. ‘De Aerdt-buylen ofte Tubera terrae zijn by-nae van de eygen natuere als de Campernoelien.’

In den aap gelogeerd zijn.

Stoett leidt de uitdrukking ‘in den aap gelogeerd zijn’ af van het uithangbord dat een aap vertoonde en dat ook wel door herbergiers gebruikt zal zijn. Toevallig hoorde ik een andere verklaring en wel deze:

Een stormstagzeil, in den eersten tijd ook nog wel door stoomschepen aan het knikstag gevoerd, heette aap; het ziet er inderdaad zoo uit dat men zich, er naar kijkend, een aap kan voorstellen die tegen een schuin gespannen touw opklimt. Dit zeiltje nu zou door de scheepsjongens nogal eens als slaapplaats gekozen zijn, d.w.z. natuurlijk wanneer het buiten gebruik was, en zij zouden dan dus in den aap logeeren, met de kans op onaangenaamheden wanneer zij betrapt zouden worden. Wat dunkt U van deze verklaring?

M.

Die verklaring is zonder eenigen twijfel een verzinsel; de onwaarschijnlijkheid ligt er duimen dik op. Ofschoon ook maar een gissing, lijkt de verklaring van Stoett dan toch heel wat aannemelijker. Dat de aap op uithangborden voorkwam, is bewezen. Misschien is dat ook ergens bij een herberg het geval geweest. En om de bijgedachte aan de boevenstreken van den aap kon die naam overgebracht zijn op een herberg, of een verblijf, waar men beetgenomen werd. Stoett vergelijkt: in 't gefopte haasje gelogeerd zijn (= gefopt zijn) en Hd. en Fra. zegswijzen, waarin logeeren bij een bepaald uithangbord ironischen zin heeft; o.a. ils sont logés à la même enseigne: ils sont dans la même situation fâcheuse. - Wij herinneren ons, maar dat is al een tijd geleden, een spottenden naam van een bedelaarslogement, dat zou heeten: de luis aan de ketting. Men denke ook aan hôtel De Houten Pollepel, en andere schertsende benoeming van de gevangenis. In het Middeleeuwsche Zutphen had men zoo ‘de Apenstert’ als gevangenis. De naam zou zijn grond kunnen hebben in zekere overeenkomst van het gebouw of de straat, waarin het lag, met den vorm van den langen, dunnen, in een krul gelegden staart van de zeer bekende kleine apensoorten. In Eck en Wiel ligt een blok landerijen, dat ‘de Apenstert’ heet. De volksverbeelding heeft dus in elk geval dit apenkenmerk ter vergelijking aangewend. De aap is trouwens ook in tal van andere spreekwijzen te vinden, bewijs dat het dier de volksverbeelding sterk heeft getroffen: de aap komt uit de mouw, men speelt aap-wat-heb-je-('n)-mooie-jongen, ‘de aap’ in de beteekenis: het geld(bezit); apenliefde; ‘aap’ als scheld- en als vleiwoord. Enz.

Men heeft ook van den Zutphenschen ‘Apenstert’ als onvrijwilligen herberg wel onze uitdrukking willen afleiden. Het is nogal gewaagd, omdat onze uitdrukking pas in de laatste honderd jaar aanwijsbaar is; de sprong is te groot, over vijf eeuwen heen zonder tusschenliggende steunpunten!

[p. 56]

Orthopaedist

- Aan ons lid Dr. C.P. van Nes danken wij de volgende toelichting ten aanzien van het ontstaan van dit woord.

‘Het woord “orthopaedie” werd welbewust gevormd door Andry, professor in de geneeskunde aan de universiteit te Parijs. Hij schreef in 1741 een boek: “L'Orthopédie ou l'art de prévenir et de corriger dans les enfans, les difformités du corps”.

In de inleiding zegt hij: “Quant au titre en question, je l'ai formé de deux mots grecs, scavoir, d'Orthos qui veut dire droit, exempt de difformité, qui est selon la rectitude, & de Paidion, qui signifie Enfant. J'ai composé de ces deux mots, celui d'Orthopédie, pour exprimer en un seul terme, le dessein que je me propose, qui est d'enseigner divers moyens de prévenir et de corriger dans les enfans, les difformités du corps. L'expression m'a paru d'autant plus permise, que les deux célèbres auteurs que je viens de citer (Scévole de Sainte-Marthe, en 1584 et Claude Quillet en 1656), en ont employé de semblables; le premier en donnant le titre de Pédotrophie à un Traité sur la manière de nourrir les enfans à la mammelle; & le second, celui de Callipédie à un Traité sur les moyens d'avoir de beaux Enfans.

Deux titres qui sont tirés tout de même, du grec; le premier de Pais Enfant, & de Trophe nourriture; & le second de Kalos Beau, & de Paidion Enfant.”

Dat Andry “orthopédie” schrijft met é en niet met ae behoeft ons niet te verwonderen. In het fransch worden ook de andere afleidingen van “pais” op dezelfde wijze geschreven bij voorbeeld: pédiatrie, pédagogie.

Aangezien wij in het nederlandsch schrijven: paediatrie, paedagogie, lijkt het mij, dat wij ook in orthopaedie de ae moeten behouden.

Teneinde de telkens terugkeerende dwaling, dat de orthopaedist de “arts voor de voeten” zou zijn te weerleggen, wil ik het volgende uit het boek van Andry aanhalen: “Le traité que je présente et où je me propose d'enseigner divers moyens simples et faciles pour prévenir et corriger dans les enfans, les difformités du corps, contient quatre livres. Le premier est une introduction....; le second a pour objet l'art de prévenir et de corriger en particulier les difformités de la taille par rapport au tronc du corps...; le troisième livre concerne les difformités des bras, des mains, des jambes et des pieds. Il s'agit de celles de la tête dans le quatrième”. Men ziet dus dat Andry met orthopaedie reeds hetzelfde bedoelde, wat wij er tegenwoordig nog onder verstaan, namelijk het deel der medische wetenschap, dat zich bezig houdt met de aandoeningen van het houdings- en bewegingsapparaat.’