Onze Taal. Jaargang 11

[p. 46]

Van onze leden.

Korte taalvorm

- ‘Zooals gezegd, het dient gezegd, het moet erkend’.

⦶ Salva reverentia, ‘membro consilii’ debita, zou ik willen opmerken, dat ‘zooals gezegd (is)’, ‘het moet erkend (worden)’ niet op één lijn staan met ‘het dient gezegd’: in de twee eerste gevallen is een woord (‘is’, ‘worden’) weggelaten; ‘het dient gezegd’ daarentegen is ouder, oorspronkelijker dan ‘het dient gezegd (te worden)’: letterlijk = lat. prodest dictum, gezegd (zijnde) is het dienstig (voordeelig), dient het (verg. b.v. eng. better left unsaid); ‘te worden’ is een jonger, eigenlijk overbodig, toevoegsel, dat een ‘kernachtig’ stilist als Kuyper allicht juist daarom vermeed! - ‘te worden’ is dus niet later alleen ‘bijgedacht’, maar wel later, eigenlijk onnoodig, bijgevoegd!

⦶ Orthopedist

een verkeerde vorm? Integendeel: ortho-pedist - mij onbekend, doch m.i. volkomen juist gevormd (letterlijk: recht-voetig, of eigenlijk: zich met rechts ‘voeten’ bezighoudende) - is, hoewel een ietwat barbaarsche samenstelling van gr. orthos en lat. pes (gen. pedis), voet, stellig juister dan ‘ortho-paedist’, dat wel uit twee Grieksche bestanddeelen bestaat, waarvan echter het tweede lid -paed(ist), dat alleen van gr. paideuoo, opvoeden (verg. paedagoog, -gogie) komen kan, vrij zot ware: ‘rechtopvoed kundig’! (Natuurlijk hebben ‘voet’ en ‘-voed’ hoewel toevallig bijna gelijkvormig - niets met elkaar te maken!)

Rachitis (zonder ‘h’)

- Afgeleid, niet van gr. rhachis, maar van oud-eng. ‘the rickets’? ⦶ Onjuiste, zotte afleiding! De spelling zonder ‘h’ is te vergelijken met die van ‘rit(h)me’, ‘r(e)umatiek, -isch: puur gemakshalve, of wel meer Nederlandsch: gr. ϱ = lat. > nl. rh-, ‘vernederlandscht’ r-.

Noodzakelijk - noodwendig.

Noodzakelijk. Bnw. Dringend, zoo goed als niet kunnende vermeden of verzuimd worden. ‘Niet strafbaar is hij die een feit begaat, geboden door de noodzakelijke verdediging van eigen of eens anders lijf, enz.’ (W. v. Strafr.). Onmisbaar voor het bereiken van zeker doel, dringend noodig. ‘Het noodzakelijke levensonderhoud.’ Onvermijdelijk moetende gebeuren of waar zijn. ‘Wee der werelt van de ergernissen: want het is nootsakelick dat de ergernissen komen’ (Matth. 18, 7). ‘Een noodzakelijke gevolgtrekking’. In de uitdr. ‘een noodzakelijk kwaad’: noodig, en ook: onvermijdelijk. ‘..., maer nu, door boosheitswoeden, Sijdij een noodich quaet, om quader te verhoeden’ (Hooft). ‘Dat is het onvermijdelijk kwaad van redeneeren over hooge zaken’ (v. Eeden).

Bijw. Ter aanduiding dat er een dringende aanleiding is tot wat in het gezegde wordt genoemd. ‘Ik moet noodzakelijk met den heer Renting spreken’ (Willem Leevend). Ter aanduiding dat men, door nood of gebrek gedwongen, doet wat het gezegde noemt. ‘Het gedebandeerde volck van King James, dat op het platte land nootsakelijck most stroopen’ (C. Huygens Jr.). Ter aanduiding dat iets noodwendig voorkomt of voortvloeit uit iets anders. ‘Vroeger meende men, dat elke beschouwing van het verledene in verband met het tegenwoordige noodzakelijk partijdig moest wezen’ (Fruin).

Noodwendig. Waarschijnlijk in de 16de eeuw aan het Hd. ontleend; door Vondel in het algemeen verkozen boven noodzakelijk. Bnw. Onvermijdelijk, onontkoombaar, noodzakelijk, als een natuurlijke uitwerking of een logisch gevolg. ‘Nootwendiche casusen’ [gevallen die zich stellig moeten voordoen] (Bontemantel). ‘Noodwendige, onvermydelyke pligt’ (Marin). ‘Noodwendig gevolg’. Bijw. Ter aanduiding dat iets moet volgen uit hetgeen voorafgaat. ‘De toeleg ontdekt zynde noodtwendelyk vervallen moest’ (Hooft, Ned. Hist.). ‘Korinthe moet het kroost van Abraham... noodwendig in groote menigte aantrekken.’ (Beets).

‘Ik ontken niet, dat zo een mensch ysselyke wanorders kan aanrichten: ik beweer alleen, dat hy dit niet noodzakelijk moet doen. Hoe, moet een schatryke noodwendig een verkwister.... zijn?’ (Willem Leevend).

Staande en gelegen.

Een lezer vraagt: ‘Welke beteekenis is toe te kennen aan de uitdrukking: een huis “staande en gelegen aan” enz., voorkomende in polissen en in aankondigingen van verkoop? En hoe is het te verklaren, dat men hierbij voor “staan” het tegenwoordige, en voor “liggen” het verleden deelwoord gebruikt?’

‘Staande en gelegen’. Het Wb. d. Ndl. Taal (Dl. IV, 1106) zegt: ‘eigenlijk van huizen en erven gezegd, van welke de eerste staan, de laatste liggen, maar bij uitbreiding ook van huizen of panden alleen gebezigd, t.w. uitsluitend in notarieele stukken of aankondigingen van verkoop.’

Het gebruik van gelegen, niet in verleden, maar in tegenwoordigen tijd raakt een oud en belangrijk vraagstuk van de Germaansche taalwetenschap, dat men zeer geleerd en zeer uitvoerig behandeld vindt door Prof. Dr. J.H. Kern in zijn als Verhandeling van de Academie van Wetenschappen uitgegeven boek over de met Participium Praeteriti omschreven werkwoordsvormen in 't Nederlands (1912). Hier moge de opmerking volstaan, dat de verleden deelwoorden oorspronkelijk niet tot omschrijving van werkwoordelijke

[p. 47]

‘verleden tijden’ hebben gediend, maar enkel adjectieven waren, van werkwoordsstammen afgeleid, en een toestand aangevende. In het adjectief gelegen leeft dat nog voort.

Vgl. ook: gezeten zijn = zitten. Het Middelnederlandsch had zoo ook gestaan in de beteekenis ‘staande’: alse hi verstont, wat in den brief was ghestaan.

Practisch.

‘Rijstebloem van gepelde rijst bevat practisch alleen zetmeel en eiwitten, maar de mineralen en vitaminen ontbreken er practisch geheel en al aan’.

Bijna, feitelijk, nagenoeg, eigenlijk, ten naasten bij,
Bijkans, zoo goed als, vrijwel, deze gansche eed'le rij,
Woorden van Oud-Neerlandsch bloed,
Och, hun tijd is thans voorbij.
‘Practisch’ hebben z'afgedaan,
‘Practisch’ schoof ze van de baan!
Men leest dat in kindermeel
Practisch haast geen voeding zit.
Hoe onpractisch lijkt mij dit!
't Bouwbedrijf ligt practisch stil;
Hoe onpractisch lijkt mij dit
Voor wie straks een huisje wil!
En een juffrouw, die op zolder
Aardappels geborgen had,
Vond ze practisch stijf bevroren...
Hoe onpractisch leek mij dat!
‘Practisch’ zwart en ‘practisch’ wit,
‘Practisch’ achter, ‘practisch’ voor,
Zulk een taaltje is wel practisch,
Maar ‘de Taal’ verarmt er door!

L.d.H.

Wat zei Coen?

- ‘Ende dispereert niet’? Wat is dit ‘ende’; het ontkennende partikel ‘en’ (ne)? Maar dat heeft nooit den vorm ‘ende’ gehad! Was het dan de oudere, volle vorm van het koppelend voegwoord ‘en’?... Het was het een noch het ander; Coen schreef, kort en krachtig: Dispereert niet!