Onze Taal. Jaargang 11

[Nummer 5]

Over de foutieve schrijfwijze: ‘aanwendsel’.

Een weinig phonetiek.

In onze aflevering van Januari, in het artikel ‘De verbuigings-e’, heeft de zetter, met een zeer nadrukkelijken tik op den toets, een d geplaatst, waar deze letter in het geheel niet thuis behoort. Hoe kwam de zetter daartoe en hoe komt het dat de corrector deze d zonder blikken of blozen heeft laten staan?
Een belangstellende lezer licht ons over dit verschijnsel met het volgende in:

De leraar dicteert: ‘Hoeveel moeite hij ook aanwendde om dat lelijke aanwensel weer kwijt te raken, het lukte hem niet.’ Het is een echt verraderlijke dictéezin. Is de arme H.B.S.-leerling de moeilijkheid van aanwendde (met één of twee d's) veilig te boven gekomen, dan bedreigt hem dat lastige aanwensel, dubbel lastig voor hem, omdat zijn geest nog niet vrij is geraakt van (moeite) aanwenden met d. Aanwensel echter behoort bij (zich) aanwennen = zich tot een gewoonte maken, zònder d; het is gevormd van dat werkwoord, zoals verzinsel van verzinnen, beginsel van beginnen. Laten we hopen dat hij zo vast in zijn taalkundige schoenen staat dat hij niet voor de hem opgedrongen suggestie, die iedere argeloze schrijver even zou kunnen doen twijfelen, bezwijkt. Het is een verraderlijke zin, een nauwelijks geoorloofde poging tot misleiding. Zij moge ons aanleiding zijn om de medeklinkercombinatie ‘nds’ nader te beschouwen.

Hier volgt dan een kleine phonetische excursie, phonetisch, dus niet over ‘nds’, maar over ‘nts’, want zò is de uitspraak. Deze drie medeklinkers komen wat plaats van vorming in de mond betreft, vrijwel overeen: De top van de tong sluit zich bij n en t (ook bij d) tegen de achterkant van de boventanden, bij de s is die aansluiting niet volkomen. Is de articulatieplaats bij alle drie gelijk, de articulatiewijze van de drie klanken is geheel verschillend: bij n is er vrije verbinding tussen neus- en keelholte en daar de tong achter de boventanden de uitweg voor de adem door de mond volledig afsluit, kan de lucht alleen door de neus ontwijken. De n is een neusklank (de stembanden in het strottenhoofd zijn gespannen, trillen, de n heeft stemtoon).

Bij de t wordt de afsluiting plotseling verbroken, de tongpunt laat zijn steunpunt tegen de achterkant der boventanden los; op dat ogenblik kan de opgezamelde lucht vrij door de mond ontsnappen en ontstaat de ogenbliksklank ‘t’ (de stembanden zijn in rust). - Bij de s is de doorgang niet geheel afgesloten, de deur staat op een kier; er blijft een zo nauwe opening dat de lucht met een sissend geruis uitstroomt (de stembanden zijn in rust).

N en s zijn duurklanken, zij kunnen worden aangehouden zolang de adem strekt, t is een ogenbliksklank, die ontstaat èn eindigt op het moment dat de tongpunt zich terugtrekt. De n is een neusklank, de t en de s niet; ziedaar de verhouding, overeenkomst en verschil, door eenvoudige observatie te controleren. Met dat inzicht gewapend kunnen we de verbinding nts nader beschouwen.

In het algemeen bestaat bij het spreken de neiging om een medeklinkergroep te vereenvoudigen: het gemak dient de mens, ook in zijn spreken. Als die vereenvoudigingsdrang zich hier openbaart, dan verkeert de t, als middelste van de groep, en als ogenbliksklank, in de ongunstigste

[p. 34]

positie. Zij loopt gevaar tussen haar voorganger en opvolger te worden ‘doodgedrukt’. In het Middelnederlands, toen men veel meer phonetisch spelde dan wij dat doen, vindt men herhaaldelijk spellingen als des kins (= kinds), des lans (= lands), hons (= honds), vrienscap (= vriendschap), lanscap (= landschap), lansate (= landzaat) enz. Ook in de 17de-eeuwsche taal komen herhaaldelijk overeenkomstige vormen voor. Die zijn oren de kost geeft, hoort ook nu hanschoen, lanschap, natuurlijk naast handschoen, landschap (met t). De een spreekt meer gearticuleerd, ‘correcter’ dan de ander en - eenzelfde persoon spreekt in de familiekring anders dan onder vreemden of op een vergadering, anders in alle kalmte dan in boosheid. Natuurlijk blijft de schrijfwijze landschap, handschoen met d; wij zijn of maken ons steeds de samenhang met land en hand bewust. En dat gevoel voor samenhang blijft in gesproken taal ook steeds weer de d (t) steunen. Maar - daar is nu bijv. alle hens (aan dek); velen weten niet dat dit een vernederlandsing is van 't Eng. all hands. Hier bestond geen enkele remming voor de vereenvoudiging van de medeklinkercombinatie: alle hens met ns werd spreek- èn schrijftaal.

Het Woordenboek geeft pantser naast panser. Het woord is een ontlening uit het Duits; daarmee is pantser als de oorspronkelijke vorm te beschouwen, maar de vereenvoudigde uitspraak: panser is, ook voor geschreven taal geoorloofd. Ook in ransel, rantsoen, (ver-)kwanselen heeft de t-vorm de oudste rechten, maar alleen in rantsoen is die in de geschreven taal gebleven. Daarnaast keurt het Woordenboek ransoen goed, een vorm die niet tot mijn schrijfgewoonte hoort. - Bij al deze woorden zijn geen remmingen tegen vereenvoudigde uitspraak en schrijfwijze: het eerste lid van deze vreemde woorden heeft geen conserverende kracht, het zegt ons niets.

Ik hoor herhaaldelijk winsel = windsel; natuurlijk: windsel, bij winden. Maar, ook hier maakt men zich nauwelijks meer dit verband bewust; daarmee krijgt de neiging tot vereenvoudiging vrijer spel.

Laat ik ten bewijze van deze vereenvoudigingsneiging nog een aantal woorden noemen, waar de combinatie nts > ns is geworden: bijkans (= bij de kant langs; dialectisch nog bekant), thans en althans (waarin hand zit); ook doorgaans, vervolgens, willens en wetens en dgl. woorden, waaraan deelwoordvormen (doorgaand, vervolgend enz.) ten grondslag liggen; over de s spreek ik niet. Begunstigend zal bij de laatste ook de zwakke klemtoon hebben gewerkt; vgl. in spreektaal 's avons, 's och(t)ens, waar zelfs ook nog de n kan verdwijnen en alleen de s zich zegevierend handhaaft (saves, soches).

We zijn er nog niet; nts kan worden vereenvoudigd tot ns, maar - ook het omgekeerde kan plaats hebben: ns kan nts worden. Het taalleven is steeds gecompliceerd, even gecompliceerd als de mens van wie de taal een functie is! Waar ligt de grens tussen nts en ns? Er zijn nauwkeurige phonetische registratie-apparaten nodig om in bepaalde gevallen uit te maken, of na de n nog even de ogenbliksklank t tot zijn recht komt of niet; ons gehoor twijfelt soms en is bedriegelijk. Een oorspronkelijke ns kan heel licht gevaar lopen nts te worden: Er zijn bij de overgang van n op s twee veranderingen in de articulatie nodig (als ik de werking van de stembanden buiten beschouwing laat): 1^o de verbinding tussen neusen keelholte wordt afgesloten; 2^o de volkomen afsluiting die de tong vormt tegen de boventanden, moet worden gewijzigd in een nauwe doorgang, waardoor de schuringsklank s wordt gevormd. Stel nu dat men wijziging 1 tot stand brengt, maar - nog even de volkomen afsluiting van de tongpunt tegen de boventanden (de n-stand dus van de tong) handhaaft, dan wordt de s één ondeelbaar ogenblik voorafgegaan door een kleine ontploffing van de achter de boventanden verzamelde adem, die, nu de neusholte reeds van de keelholte is afgesloten, niet door de neus kan ontwijken: Er komt, heel even maar, een t, dan gaat de ‘deur op de kier’, en de s schuurt door die nauwe opening, m.a.w.: tussen n en s ontstaat een overgangsklank t. Vooral bij nadrukkelijk, gearticuleerd spreken kan dit gebeuren.

Theorie? Bij Bredero o.a. vindt men: andersints (= anderzins); in Middelnederlandse taal: du wints (= du wins, uit du winnes = jij wint); het Mnl. wintsel, meest gespeld winsel, betekent winst en hoort bij winnen. Ik noem maar enkele vbb., maar zou op overeenkomstige overgangsklanken kunnen wijzen in hij kompt, hembd en dgl., spellingen die vroeger veel voorkwamen, die men bij ongeletterden nog aantreft.

Nts kan ns worden en ns nts (nadrukkelijkheid, ook wel neiging tot hypercorrectheid zal bij dit laatste proces een rol spelen). - Ik breng U terug bij mijn arme scholier: zijn rapportcijfer kan aan één fout hangen. Aanwenden is hem eerst gesuggereerd - en nu neemt hij de proef op zich zelf: wat zeg ik, wat zegt men: aanwensel, aanwentsel, hij twijfelt, hij komt er niet uit: nds-ns? Als hij de verkeerde keus doet, hièr, opzettelijk ook nog onder de suggestie van aanwenden gebracht, dan zijn er ‘verzachtende omstandigheden’. Het was mijn bedoeling daarop enig licht te doen vallen, stellig niet met de wens om de fout ‘goed te praten!’

Als U, die thuis rustig dit alles kunt overdenken, zegt: ‘maar wat drommel, hij kàn, hij mòet toch weten dat het is: zich iets aanwennen, zonder d’, dan wil ik U graag volkomen gelijk geven.