Onze Taal. Jaargang 11

Oude zegswijzen.

Geen breeuwer.

Ons lid Dr. A.Z. schrijft: Van kind af is mij de uitdrukking bekend uit de streek langs de Noord, een streek van scheepsbouwers en -herstellers, als: ‘Mijn vader was geen breeuwer, die gaf ook geen werk uit zijn handen’, gezegd tot iemand, die ons vraagt of hij een deel van ons werk wil overnemen. Deze beteekenis wijkt dus heel sterk af van die van Winschooten. Voor mij is deze spreekwijze altijd een voorbeeld geweest van echte volksgeestigheid. Woordspelingen, ontleend aan het dagelijks bedrijf, zijn er heel veel, en slaan in, als ze weergave zijn van zuiver begrip. Ik laat natuurlijk de mogelijkheid open, dat ‘een Bremer zijn’ ouder is en dat de vinder van onze geestigheid ontvonkt is door de bestaande uitdrukking: een Bremer zijn. Zijn vondst was een dubbele woord- en klankspeling, n.l. met ‘Bremer’ en met ‘werk’, en de zuivere toepassing van de woordspeling: werk uit handen geven. Het Wb. d. Ndl. Taal kent (noemt) alleen de uitdrukking: ‘ik laat mij 't werk niet uit (de) handen nemen’. In die vorm ken ik ze niet, louter in: werk uit de handen geven, die veel dichter staat bij die van 't bedrijf van een breeuwer, of liever: juist weergeeft wat een toeschouwer een breeuwer ziet doen.

(Een lid van onzen Raad meent stellig uit zijn kinderjaren zich ook dat spreekwoord te herinneren: ‘Ik geef mijn werk niet uit handen; mijn vader was geen breeuwer’. Was er niet een raadseltje: Wie geeft altijd zijn werk uit handen? Antw.: een breeuwer. Kent een van onze lezers dat ook? dat zou al heel stellig wijzen op een verbinding van de begrippen ‘breeuwer’ en ‘werk uit handen geven’.)

Aardappel.

Onze nu zoo gewone aardappel - de knol van Solanum tuberosum L. - is omstreeks het midden van de 16de eeuw voor het eerst naar Europa overgebracht en eerst twee eeuwen daarna meer algemeen bekend geworden; de naam ‘aardappel’ is echter veel ouder. Men verstond er toen onder: een soort van meloenen of komkommers. Kiliaen verklaart aerd-appel door ‘verckensbrood’ (cyclamen, hd. saubrod).

Bij ‘appel’ moeten wij niet steeds denken aan de vrucht van ‘malus’, dus onze bellefleur of goudreinet; ons woord, evenals lat. malum, wordt gebezigd voor een heele reeks van ronde voorwerpen, b.v. pijnappel, oogappel, enz. ‘Aardappel’ was dus geen ongeschikte naam voor een meloen, en is het thans ook niet voor onze Zeeuwsche blauwe. Overigens denken wij weinig meer aan de oorspronkelijke beteekenis aard-appel, wat wel blijkt uit de - onregelmatige - uitspraak: aardappel!

[p. 31]

‘Wat is haperen voor een woord?’

§§ - Haperen is: vastgehecht, hangen blijven, haken, en dus: belemmerd worden in zijn voortgang. ‘Mijn horloge hapert af en toe, het blijft haken, het houdt af en toe op met loopen.’ ‘Het schijnt 'm hier te haperen’; hier schijnt het beletsel, de fout, het gebrek te zitten. ‘Wat hapert er aan?’, wat scheelt er aan? ‘Het hapert hem in zijn bol’. ‘Aan zijn kennis hapert (= ontbreekt) wel het een en ander’. ‘Als het dáár slechts aan hapert..., dan weet ik raad, geld zult ge hebben’ (Potgieter). ‘Hij kon den heelen tekst uit het hoofd opzeggen, zonder ook maar één keer te haperen.’

Wat het voor een woord ‘is’? de afkomst er van? Het komt uit het Duitsch, denkelijk. Of uit het Deensch, ‘happe’; of uit het Zweedsch, ‘happla’ (= stamelen, stotteren, of: snakken, hijgen). Of uit het Litausch. Of wie weet waar nog verder vandaan. Maar daar hebben wij geen boodschap aan!

‘Waarom noemen wij een kolenemmer of kolenbak van een bepaald slank model een kolenkit?’

§§ - Een ‘kit’ - zegt Dr. A. Beets in het door hem bewerkte deel van het Wb. d. Ndl. Taal - is: een draag- en schenkvat voor vochten, meer of minder van de gedaante van een kan, gemaakt van hout (van gekuipte duigen met houten, koperen of ijzeren banden), van metaal of van steen (aardewerk). ‘Wat wijn belieft v, goê man? - Een pintken garnaten, Ende een pintken ypocras om mijn wijf - Van den besten, van den besten, met volle kitten’ (a^o 1518). ‘Noch gekocht een houten kitte met coper beslagen’ (a^o 1617.) ‘Kitten, die op de maat van 10 kannen à 10 mutsjes worden geëikt’ (a^o 1764).

Een genoeglijk werk werd het eertijds geacht: ‘een braave Schink te kluiven, en dan een kittebiers te stuuwen in zijn maag’.

Aaskit, aastonnetje, aasvat (van visschers); ‘een koffie- en een theekit, een petroleumkit’ (Inventaris van het loggerschip Avontuur, N. Rott. Crt. van 5 Juni 1890); kolenkit; melkkit; traankit; waterkit. Een houten kit is het attribuut van landloopers.

‘Vermeldt het woordenboek iets omtrent een oud woord hal, dat naar ik in de krant lees, gebezigd wordt voor grond, hard geworden door de vorst?’

§§ - Ja, ook in deze beteekenis vermeldt het Wb. d. Ndl. Taal het woord ‘hal’. Het schijnt in Zuid-Nederland (= Vlaanderen) geheel onbekend te zijn en ook in de andere Germaansche talen in overeenkomenden vorm niet voor te komen.

In het Latijn bestaat een woord ‘callum’, ‘callus’ = verharding van de huid, dus: eelt; bij den schrijver Plinius echter gebezigd voor: harde korst van den grond. Misschien hebben onze latiniseerende voorvaderen dit gebruik gekend, en met hun ‘hal’ overgenomen.