Onze Taal. Jaargang 11

[Nummer 4]

Hooft's Nederlandsche Historiën.

‘In gansch Nederland ken ik niemandt, die magtig is slechts een bladt te schrijven, gelijk de Drost dat heele werk uitvoerde.’
Brandt, naar Vondel.

Tot de geschriften, welke ons, tegenwoordigen Nederlanders, wel het naast aan het hart dienen te liggen, maar die wij helaas maar al te weinig kennen, behoort ongetwijfeld het werk, dat Hooft ons onder den titel Nederlandsche Historiën nagelaten heeft. Zeker, wij kennen Hooft als ‘het Hooft der Nederlandsche Historyschrijvers’, evenals wij Vondel vereeren als den ‘Vorst onzer Dichters’ - maar voor hoe velen van ons zijn deze namen slechts klanken, hoe weinig weten wij van hunne werken, hoevele waarden liggen hier voor het grijpen, die wij achteloos voorbijgaan.

Over Hooft's groote werk, de Nederlandsche Historiën, waarvan het eerste deel driehonderd jaar geleden het licht zag, willen wij thans, mede geleid door J.C. Breen, wiens academisch proefschrift aan dit onderwerp gewijd was, eenige woorden spreken.

Pieter Corneliszoon Hooft werd den 16den Maart 1581 geboren, uit het huwelijk van Cornelis Pieterzoon Hooft en Anna Jacobsdochter Blaeu. De vader was koopman, lid van de Schepenbank, in de Vroedschap gekozen, later twaalf malen een der vier Burgemeesters van Amsterdam; in deze waardigheid

... heeft hem Amsterdam ervaren wijs en simpel
Een hooft vol kreuken, een geweten zonder rimpel.

Over de jeugd van Pieter Corneliszoon Hooft is weinig te vertellen; zijn kinderjaren bracht hij te Amsterdam door ‘op den Nieuwendijck, omtrent de oude Haerlemersluys ende oude Haerlemerpoort’. Zijn vader had hem voor den handel bestemd; de reis, die de zeventienjarige Pieter naar Frankrijk en Italië ondernam, had dan ook zeer waarschijnlijk niet alleen ten doel zijn opvoeding te voltooien, maar tevens hem op de hoogte te brengen van den buitenlandschen handel. Van eenige handelsbedrijvigheid van den jongen Hooft hoort men echter niets; des te meer echter van zijn bewondering voor Italië: het land der renaissance-kunst en van de nieuwe geesteshouding die men humanisme noemt.

Tegen het einde van het jaar 1606 vinden wij den 25-jarige als student in de Rechten aan de Hoogeschool te Leiden, waar hij echter slechts korten tijd verblijft.

Reeds in zijn jonge jaren had Hooft zich aangetrokken gevoeld tot de dichtkunst. Hij was in de eerste plaats poëet, en - had, als meer poëten, een ontvlambaar hart. Zijn herdersspel Granida dateert van 1605. Voordien had hij reeds een paar treurspelen gemaakt, waarin hij blijk gaf van een voor zijn jeugdigen leeftijd verbazingwekkende kennis der klassieke literatuur. Ook dichtte hij in de eerste jaren van de 17de eeuw veel lyrische poëzie, minnepoëzie, sonnetten, waaronder er zijn, die tot het schoonste van onze letterkunde behooren. Een merkwaardig vroegrijp talent!

In 1609 werd Hooft benoemd tot Baljuw van Naarden en Gooiland, en Drost van Muiden. Ook in de jaren die op deze benoeming volgden, bleef hij, ondanks velerlei ambtsbezigheden, zijn dichterlijken arbeid getrouw. In 1612 en '13 ontstond het historisch treurspel ‘Geeraerdt van Velsen’ en enkele jaren daarna zijn blijspel ‘Warenar’, waaraan hij volgens zijn schrijven

[p. 26]

aan Hugo de Groot ‘bynae neghen daegen gespilt’ had, ‘in de welcke het begonnen en voleindt is’ (een werk, dat hij overigens meer als een grap beschouwde); daarop volgde in 1616 en '17 de ‘Baeto, ofte oorsprong der Hollanderen’. Het schijnt dat Hooft in dezen tijd naast de poëzie zijn aandacht is gaan wijden aan het proza. In een brief aan Hugo de Groot van 19 Mei 1618 schrijft hij dat hij ‘ter oefening’ begonnen is met een geschiedkundig werk, de levensbeschrijving van Hendrik den Vierden, den in 1610 vermoorden Koning van Frankrijk, en dat hij, als deze proef naar wensch zou slagen, zich wilde wijden aan de geschiedenis van zijn vaderland. Toen dit werk ‘Hendrik de Groote’ in 1626 het licht zag, was de ontvangst zoo gunstig, dat de schrijver niet behoefde te aarzelen over te gaan tot de verwezenlijking van zijn plan, en twee jaar daarna, den 19den Augustus 1628 - zoo vermeldt Hooft's levensbeschrijver Brandt - maakte de toen 47-jarige schrijver een begin met de ‘Nederlandsche Historiën’, een werk waaraan hij tot zijn dood zijn krachten zou wijden. Zijn liefde voor het proza als kunstvorm had nu de poëzie geheel verdrongen; in 1632 schrijft hij aan Tesselschade: ‘mijn geest is zoo verzoopen en verzonken in 't rijmeloos schrijven mijner Historiën, dat hem de wieken te nat zijn, en te diep in een' kuil steken, om vlucht of vejrt nae de poëetsche lucht te maeken’.

Het zijn deze Historiën, die Hooft zijn grooten roem hebben verschaft; in zevenentwintig boeken heeft hij de vrucht van zijn geest en onderzoek neergelegd, en wanneer de dood niet tusschen beide getreden ware, zou het werk licht nog grooteren omvang gekregen hebben. Den 12den Maart 1647 verklaarde hij nog: ‘jk hoop, binnen korte jaaren, noch tien boeken ujt te geeven, die bequaamelijxt by de voorighe 20 zullen kunnen gevoeght worden: zijnde mijn zorgh, dat my niet gelukken zal het werk wijder te brengen, by mangel van gezontheit, oft leeven.’ Zijn wensch mocht echter niet vervuld worden; reeds enkele weken later, naar 's-Gravenhage vertrokken om de begrafenis van Prins Frederik Hendrik bij te wonen, werd hij ernstig ongesteld, en hij overleed aldaar den 21sten Mei 1647. Bij zijn dood had Hooft, buiten de reeds verschenen 20 boeken, er zes voleind en was hij gereed gekomen met het eerste deel van het zevende; in 1654 zag, door de zorgen van zijn zoon, de onvoltooide arbeid het licht, onder den titel: P.C. Hoofts Vervolgh der Neederlandsche Historiën, enz. 't Amsterdam, In de Drukkery van Joan Blaeu.

De Historiën met haar Vervolgh omvatten een tijdvak van ruim dertig jaren ‘seedert de ooverdraght der Heerschappye van Kaizar Karel den Vyfden, op Kooning Philips zynen zoon’. Zij loopen dus van 1555 tot 1587.

* _* *

Wat heeft Hooft met zijn Historiën het Nederlandsche volk geschonken? Geschreven heeft hij zijn werk, behalve dan om de herinnering aan tal van merkwaardige voorvallen en feiten voor de nakomelingschap levendig te houden: ‘tot onderwys van Vorsten en Volken’; zijn einddoel was: nut en leering te stichten. Als hij verhaalt van ‘muyteryen en onlusten, gereezen onder 't volk van oorlooghe, en by wylen onder de gemeente’ dan wil hij daarmede de Overheid, te harer leering, ‘den opgank, loop en afloop van diergelyke beroerten, en teffens de middelen, misslaaghen, verzuymenissen, waar door zy gestuyt oft gestilt, gewakkert oft onverhindert gebleeven zyn, .... voor ooghen.... stellen’. Zoo moet dan ook zijn verhaal van den treurigen dood van den Spaanschen ingenieur Pacieco - die, nadat Vlissingen zich voor den Prins van Oranje had verklaard, in 1572 onder de smaadkreten van het volk werd opgehangen - strekken ‘ten spieghele, wat een' gemeent al doet, oft wat ze niet ongedaan laat, als haare lydzaamheid, door terghen op terghen, in raazernye verkeert’.

De overweging van het nut dat in het verhaal kon gelegen zijn, bracht Hooft eveneens tot een uitvoerige beschrijving der wreedheden, die in 1575 op last van Sonoy aan eenige Roomsche boeren in Noord-Holland werden gepleegd. Hij had niets liever gewild, dan ‘dit haatlyk verhaal af te korten, indien de plicht der Historien des gehengen wilde. Maar, hoewel het is om den leezer verdrietigh en smartelijk te vallen, zoo heb ik nochtans den zelven niet te versteeken gehadt, van de vrucht der leerzaamheid deezer merkwaardighe geschiedenissen, uitwyzende hoe men zich, gelyck voor oopenbaare eerlooze schelmen, alzoo voor beveinsde schalken hoeden moet, die, met den yver tot vaaderlandt en zuiveren Godsdienst in den mondt, hunner bittre partydigheit, en vervloekte zucht om dank by de grooten te begaan, zoo verre toegheeven, dat zy voor spel houden, d'onnoozelen te belaaghen, en de spitsvondighste wreedtheeden, 't hunnen bederve, uit der helle te vorsschen. Teffens zal 't niet onnut zyn, te beschouwen, wat een manhaftigh gemoedt al uitstaan kan, wanneer 't zich met de mooghenheit der reede, en de kennis zyner gerechtigheit, onderstut vindt.’ De ‘plicht der Historien’ liet Hooft niet toe dit verhaal weg te laten, want die plicht is: nut te stichten. - Nut te stichten, en: ‘oneenzijdig’ te zijn.

Wanneer nu het nut: de zonen der regenten te voorzien - om met Busken Huet te spreken - ‘van een gedrukten gids bij het uitoefenen der [regeer-]kunst’ de eenige waarde was van Hooft's levenswerk, dan zou het wellicht bij het nageslacht niet de hooge plaats verworven hebben, die het heeft ingenomen. Hooft heeft ons méér gegeven. Hij heeft ons ‘Nederlandsche Historiën’ geschonken, geschreven door een Nederlander, door een man, behoorende tot een

[p. 27]

geslacht dat goed en bloed veil had voor de eer en de vrijheid van zijn land. Als echt Vaderlander is het Hooft een voldoening ‘doorluchtighe daaden’ van zijn medeburgers te kunnen boekstaven, daarbij niet schromende eigen fouten en tekortkomingen aan te wijzen, en te erkennen dat ‘onze party, hoewel het recht voor haar, en daarenboven de Spaansche in billijkheid van handel geenszins by haar te gelijken is, echter niet heel zujver van zonden blijkt’. Geen geringe verdienste, stellig, voor een man, die de geschiedenis van zijn eigen, fel-bewogen tijd boekstaaft.

Zijn ‘oneenzijdigheid’ liet hem dan ook het verhaal van een dapperen Spanjaard, die voor Haarlem zijn broer met levensgevaar van den dood redde, aldus inleiden: ‘Naerdien 't de hooghste plicht der Historien is, de deughden ten toon te stellen, gelijk de misdaaden [= slechte daden] met vreeze van eerloosheid in te toomen, zoo kan ik hier niet ongemeldt laaten het zeldzaame exempel van trouwhartigheid, gebleeken in....’

En dàn ligt de waarde der Historiën voor ons voor een niet gering deel in de zeer bijzondere taal, waarin zij geschreven zijn. Hooft heeft geen moeite te groot geacht om zijn taal te volmaken: ze heeft - zoo getuigt hij - ‘den kok vry wat moejte van zouten en schuimen gekost’. In 1638 was het twintigste boek der Historiën voltooid; maar, zoo vermeldt Brandt, ‘'t liep noch wel vier jaren aan, met ooverzien, schaaven en drukken, eer 't [werk] den dagh moght zien’. Eerst in het najaar van 1642 is het dan ook, bij Louys Elsevier, verschenen.

De taal der Historiën. Hooft heeft met dit werk een nieuwen stijl geschapen. Zooals Hugo de Groot ons een Nederlandsche rechtstaal heeft willen schenken, gaf Hooft ons een Nederlandschen Historiestijl. Hooft heeft zich daarbij den Latijnschen geschiedschrijver Tacitus ten voorbeeld verkoren, ‘dien hy tweeënvijftig maalen hadt uitgeleezen’, zegt Brandt. ‘Dat ernstig, dat kort, dat ingebonden, dat afgesneeden, dat naauw opmerken, diep denken en doorgronden, dat krachtig uitdrukken, en inboezemen van zaaken’, hetwelk dezen schrijver kenmerkt, heeft Hooft willen navolgen. Wij mogen aannemen dat dit hem eenige zelfoverwinning heeft gekost; immers, de Muiderdrost die in den omgang met een kring van geleerde en kunstminnende vrienden en vriendinnen, dikwijls op het Muiderslot vereenigd, zijn levensgeluk zocht en vond, die een hartelijk en levenslustig gastheer kon zijn, was een geheel andere persoonlijkheid dan de pessimistische, sombere Romeinsche Praetor. Toch was ook hij ‘een ernstig man’, een man met een hoogstaande levensbeschouwing, doordrongen van het hooge gewicht van zijn taak, van de geschiedschrijving in het algemeen. Hij wilde opvoeden, en was zich van zijn verantwoordelijkheid ten volle bewust.

Vondel schreef een ander, meer eigen, natuurlijk, proza dan Hooft; Vondel's Vergilius-vertaling, die in 1646 verscheen, behoort wel tot het schoonste proza van alle tijden. Hooft schreef geen ‘natuurlijke’ taal; hij heeft zich opzettelijk, ter wille van het doel dat hij zich gesteld had, in het keurslijf der gedrongenheid geprest.

Die bondigheid van uitdrukking, die gedrongenheid van stijl maken het ons wel eens moeilijk den schrijver te volgen; reeds in zijn dagen vonden velen ‘dujsternis’ in zijn werk, zoodat het den geest ‘meer vermoeyen dan vermaaken’ kon. En wat ons, het nageslacht, in Hooft's stijl treft, is een zekere gemanierdheid, een gezochtheid, een spelen met de taal. Als hij, bij het verhaal van Pacieco's dood, van een hoofdman verklaart: ‘hij vatte de meening en den ring aan’, dan stoort ons zulk vernuftspel bij het volgen der handeling. En zinnen als: ‘hoewel 'er aan de zyde der Zeeuwen, een ongeluk toe; zeker Rotmeester 't vuur, bij 't uitdeelen van 't kruidt, quaalyk gaade; de brand daar in, en een deel des volx dood, sloegh’ doen ons door hun gekunsteldheid niet aangenaam aan. Maar wij dienen Hooft dit ten goede te houden: die gezochtheid in den stijl werd in Hooft's tijd mooi gevonden.

Wat ons in Hooft's Historiën echter telkens weer treft, is de groote levendigheid van voorstelling, die zijn stijl kenmerkt. De personen worden dikwijls sprekend ingevoerd; de gebeurtenissen zoo geschetst, dat de lezer meegesleept wordt en zich toeschouwer voelt bij een machtig drama. Als Hooft verklaart, dat de slag van den scherprechter, die het hoofd van Egmond deed vallen, dezen ‘niet bet door den hals, dan den omstanderen in 't hart sneed’, kunnen wij, die zijn verhaal der terechtstelling lezen, er bijvoegen, dat de lezers de gewaarwording der omstanders deelen.

‘... Wie zich de moeite geeft’ - aldus besluit Breen zijn studie over Hooft's werk - ‘om de Nederlandsche Historiën door te lezen, zal het boek niet ter zijde leggen, zonder met bewondering vervuld te zijn voor den schrijver, die zoo kernachtig en frisch de geschiedenis van de worsteling onzer vaderen voor het nageslacht heeft bewaard.’

Laat ons hopen dat het gerucht, dat spreekt van een te verwachten nieuwe, goed gecommentariëerde uitgave van Hooft's Historiën, waarheid moge bevatten, en wij straks weder ten volle zullen mogen genieten van een meesterwerk dat, nu evenzeer als driehonderd jaar geleden, onzen geest zal kunnen verrijken en onze harten sterken.

Op Hooft's verdiensten als taalbouwer,
taalvernieuwer, hopen wij den volgenden
keer nader terug te komen.