Onze Taal. Jaargang 11

[Nummer 3]

‘Staan en liggen, zitten en rusten’

Een lezer vraagt ons eens iets te zeggen over het gebruik van staan en liggen; wanneer ‘staat’ iets, wanneer zeggen wij dat iets ‘ligt’? Onze lezer is van oordeel dat iets ligt als het bodemoppervlak grooter is dan het zij-oppervlak; is dit niet het geval, dan ‘staat’ het. Zoodat een theelepeltje ‘ligt’, en een theekopje ‘staat’; lage schoenen ‘liggen’, hooge laarzen ‘staan’.

Staan

- Het staat nog te bezien of het wel juist is te zeggen, dat lage schoenen ‘liggen’; als zij netjes op de zolen staan, dan ‘staan’ zij. Het Wb. d. Ndl. Taal omschrijft staan van personen met: in opgerichte houding op zijn voeten rusten. ‘Staan’ wordt gebezigd in eigenlijke en daaruit voortgevloeide oneigenlijke, figuurlijke, of ook verzwakte beteekenissen.

Welk een uitgebreid en rijk gebied het beteekenisveld van dit werkwoord is, valt reeds af te leiden uit den omvang van het artikel staan in het Wb. d. Ndl. Taal. Om het in zijn welhaast tallooze gebruiksmogelijkheden te overzien, behoefde het niet minder dan 80 fijn bedrukte kolommen, gelijkstaande met ten minste 120 bladzijden in gewonen boekdruk. Wij kunnen slechts enkele grepen doen, in nauw verband met ons eigen dagelijksch taalgebruik, om de veelzijdigheid der ontwikkeling te toonen, met daarbij toch de aanwezigheid van grenzen, waar de uitbreiding, door overdracht, analogie en verzwakking teweeggebracht, blijkbaar gestuit werd.

Men ‘staat’ dus op zijn voeten, ofschoon wij ook, als het getal onzer jaren niet al te groot is, op onzen ‘kop’ kunnen staan, of op de handen. Wij staan aan het roer (het roer liggende bedienen gaat moeilijk); wij staan op schildwacht, op onzen post, op de bres; staan iemand in den weg, in het licht, ter zijde, staan voor den rechter, staan op een standpunt.

Wij staan (onze naam staat) op de lijst van gegadigden, wij staan op de nominatie, wij staan iemand ten dienste, in iemands dienst. Staan onder (of boven) iemand; staan in aanzien, in een goeden (slechten) roep, in een kwaad gerucht; staan schuldig aan iets, staan bij iemand in de gunst (of ‘vallen’ in ongenade!). Wij staan met iemand in verbond, met (tot) iemand in betrekking, in briefwisseling. Iets staat al of niet in ons vermogen. Wij staan in twijfel; onder verdenking, verbaasd, versteld, verstomd, beschaamd; staan onder iemands invloed, bevelen, hoede, voogdij; als er veel voor ons op het spel staat, staan wij op onze rechten, op ons stuk; wij staan iemand te woord; wij staan borg voor iemand. In vele van deze uitdrukkingen is staan gaan beteekenen: het zich bevinden, verkeeren in een staat of toestand, uiterlijk of innerlijk; vaak gaat het eenigszins op een synoniem van ‘zijn’ gelijken. Anderzijds drukt het verschillende verhoudingen uit, die versterkten, verrijkten inhoud geven aan den oorspronkelijken zin van staan: van bescherming, verantwoordelijkheid, zorg: staan over, staan voor iets.

‘Staan’ heeft de waarde van streven in de uitdrukkingen: staan naar eer, roem, naar een post, een prijs, naar de heerschappij, de oppermacht; staan naar de hand eener vrouw; iemand naar het leven staan.

Staan ‘staat’ tegenover bewegen: wij houden iemand staande; staand water; de klok, de wijzer staat op twaalf (de wijzer beweegt zich natuurlijk, maar voor het oog staat hij stil); zoo ook: de zon staat aan den hemel. Evenwel een veran-

[p. 18]

dering van staat kan ook door staan worden uitgedrukt: iemand staat op vertrekken, op trouwen. Wij houden iets, een bewering staande, laten haar niet vallen. Hier drukt staan het begrip vastheid, stevigheid uit; evenzoo in: op pooten staan. Zoo is staan op zijn recht: vasthouden aan, zich schrap zetten voor dat recht. Zijn man staan, spreekt wel het krachtigst in dezen zin van handhaven.

De ambtelijke of beroepsmatige standplaats van personen, den normalen, natuurlijken stand van dingen vinden wij in: een geestelijke, een rechter, een notaris ‘staat’ ergens; een koopman staat op de markt, op de kermis.

Het gewas staat te veld, staat er goed bij. Iets staat als een paal boven water, een huis staat ledig, te koop, te huur; staat in brand; een deur staat open, staat aan, (maar is dicht); een ketel staat onder stoom. Soms is het gebruik wat bevreemdend: een graf staat (maar zegt men dat nog?) een lijk staat boven aarde - denkt men aan de kist, met het lijk? (in Vlaanderen: ligt boven aarde). Een voetstap staat, het hoofd staat (of rust) op de schouders. Ons hoofd ‘staat’ soms ergens niet naar, en dan ‘staan’ onze handen wel eens verkeerd.

Als het waait staat er veel zee, staat het water hoog; zweet staat ons op het voorhoofd, tranen in de oogen. Iets staat ons voor den geest, voor oogen; staat ons te wachten, staat te vreezen. Iets staat aan ons ter beoordeeling. Een kleedingstuk staat ons, ons gelaat staat vroolijk, bedrukt. Hoe staat het er mee? de wond staat goed. Ons geld staat op rente, Uw horloge in den lommerd (als gij het niet gauw inlost, ‘verstaat’ het; dan komt U de transactie duur te staan, dat staat wel vast. Wij zeggen maar ronduit waar het op staat, ook al zou het U niet aanstaan).

Liggen

- Staat staan voor: in opgerichte houding op de voeten rusten, liggen beteekent: op het langste vlak rusten, ook alweer met daaruit voortgekomen gebruik en figuurlijke toepassingen. Wij liggen in bed, ziek, achter de bank; het staande gewas ligt ter aarde na den storm. Wij liggen uit een venster, het kleed ligt op de tafel. Liggen (stil, onbewegelijk) wordt soms gebezigd met de bijgedachte aan een rust, een tot stilstand, of een niet van zijn plaats komen, ook aan: ongebruikt zijn. Het goed is geel geworden van het liggen.

De wind gaat liggen, alles ligt door de war, de zolder ligt vol rommel, onder het stof. De waarheid ligt in het midden. Dat ligt niet in mijn aard, in mijn bedoeling; dat ligt er in opgesloten, ligt in de toekomst verborgen. Aan wien ligt ('m) dat? Het hart ligt hem op de tong, het woord in zijn mond bestorven. Daar is mij niets aan gelegen. Ongewenscht liggen (ongunstige staat): Uw voorraad moet lager liggen (U zult minder voorraad hebben dan U opgeeft). De omstandigheden liggen nu eenmaal zoo.

Staan en liggen

- Wij staan met iemand op goeden voet; verkoelt de verhouding dan laten wij hem links liggen. Wij staan bij iemand in een goed blaadje, totdat wij met hem overhoop komen te liggen. Wij liggen ergens in de kost, maar moeten zorgen dat wij bij onzen kostbaas niet in het krijt komen te staan. Wij staan bij de huzaren en liggen in garnizoen. De akker ligt laag en staat soms onder water. Een rol die ons niet ligt, staat ons niet aan. Het huis ligt gunstig; het staat aan een der grachten. Het staat in brand en ligt straks in puin. De auto staat voor de deur; een goede wagen, hij ligt vast op den weg. Het ligt voor de hand, het staat mij duidelijk voor oogen; het ligt mij bij (of: ‘zoo’ - verzachtend -, ‘vast’ - versterkend - bij), dat wij er al eens eer over gesproken hebben. Er staat mij zooiets van bij (voor).

Een schip staat op stapel; van stapel geloopen, ligt het aan de kade. Een stevige spijs ‘staat’ in de maag, maar een al te hartig maal kan ons zwaar in de maag liggen. De ooievaar staat op zijn ‘horst’; de tuinfluiter zit op een tak. ‘Men staat vaak alleen maar zoover van elkaar af, omdat men zoover van elkaar gelegen is’ (= wij kennen elkaar zoo weinig, onze opvattingen loopen zoo ver uiteen, omdat wij zoo ver van elkaar wonen, zoo weinig omgang hebben).

Staan en liggen kunnen een voortduring of herhaling te kennen geven, soms met de bijgedachte dat men die voortduring of herhaling onaangenaam vindt: (Afrikaansch) ‘Hij het den heele morre staan rondloop’; ‘hoe kan ik dan bij jou staan zit?’ Hij heeft mij den heelen dag aan het hoofd liggen zeuren. Lig (leg) niet te zaniken! Bij staan is evenwel staande houding vereischt, bij liggen is het niet noodig, dat men werkelijk ligt, althans niet in zeer familiaren stijl en in dialect.

Staan, en meer nog: liggen drukken voortduur uit, en volhouden, maar men gebruikt ze in de volkstaal vooral bij het veelvuldig spreken in zekeren graad van affect (al is het niet zelden eer voorgewend of stereotiep dan echt en spontaan) om de zegging kracht bij te zetten. In Hollandsch dialect: ‘lèg niet te klesse’, d.i. leuter (toch) niet (zoo bar). Het werkwoord leggen (het Hollandsch dialect kent geen praesens of infinitief ‘liggen’!) krijgt daarbij nog vaak vollen nadruk.

In vroeger eeuw werd het, en in gelijken zin, ook wel in beschaafden stijl gebruikt. De deftige Hooft zegt ergens in zijn kunstig gestileerde Nederlandsche Historiën, dat ‘de Landvoogt den heelen zoomer met de Staaten (over iets) heeft leggen haspelen’.

Behalve bij ‘staan’ en ‘liggen’ komt deze verbinding met een infinitief in dergelijken zin voor bij zitten (gaan) en loopen. Oudtijds verbond men echter voor dit doel niet den persoonsvorm met een infinitief, maar twee persoonsvormen,

[p. 19]

door en gekoppeld. Hij stond (lag, zat, liep) te zingen, drukte men eeuwen geleden uit met: hij stond (lag, zat, liep) en zong. En daarbij deed zich een merkwaardige verschuiving in de constructie voor, die wij niet willen voorbijgaan, ook al omdat zij ons bewijst, dat deze oudere verbinding voor het taalgevoel niet minder een eenheid vormde dan die met de onbepaalde wijs. Men placht n.l., wanneer het tweede werkwoord een lijdend voorwerp bij zich had, dat voorwerp bij het éérste werkwoord te trekken, hoezeer dit onovergankelijk was. Zoo zegt Starter: ‘Hoe tommelt mij mijn hart, als ik jou sta en vrij’ (jou sta te vrijen). En Cats vertoonde ons ‘een Waterlandsche Trijn, die sat ajuin en schelde’ (die uien zat te schillen).

ZITTEN en RUSTEN hebben met ‘staan’ en ‘liggen’ gemeen, dat zij dikwijls in oneigenlijke of verzwakte beteekenis worden gebruikt. Een costuum zit goed of slecht, zit vol vlekken, zoo vol mot, dat wij er mee zitten. Er zit iets in mijn hoofd, dat mij hindert. Er zit iets tusschen, de heele zaak zit vast. Hij zit in de provincie. Hij zat er indertijd warmpjes bij, maar nu zit hij in de misère, in de pekel, in de penurie (penarie). Een schip zit aan den grond, op het droge; het kwaad zit diep. Wij zitten iemand in het haar, op de hielen.

Het dak rust op de pijlers; er rust een hypotheek op het huis. Een taak, een verantwoording rust op ons; een vloek, een zegen, rust op het werk. De dijk rust op een kleilaag, het standbeeld op een voetstuk, de blik op een lieflijk tafreel. ‘Wijsheid rust in het hart des verstandigen’.