Onze Taal. Jaargang 11

Oude zegswijzen.

Profeten, die brood eten.

Eenige lezers, niet bevredigd door de verklaring van Dr. Stoett, willen den oorsprong van de spreekwijze zoeken in den bijbel; een van hen, met Harrebomée, in Amos 7:12, een ander in Mattheus 3:4, Marcus 1:6.

Een lid van onzen Raad van Deskundigen licht thans de uitdrukking als volgt toe:

* Noch de tweeërlei verklaring van O.T. 1940, 106, noch de uitlegging van de inzenders kan mij bevredigen. Hetgeen O.T. ervan zeide, zal wel berusten op Dr. Stoett's werk: Nederlandsche Spreekwoorden, Spreekwijzen, Uitdrukkingen en Gezegden. Maar hij grondde zijn uitlegging op andere spreekwijzen over niet echte, niet betrouwbare profeten, niet uit het Nederlandsch, maar uit het Duitsch. Daardoor staat zijn betoog vrij zwak. Met de inzenders ben ik van meening, dat wij den oorsprong der spreekwijze in den bijbel moeten zoeken. Dat meenden ook de samensteller van ons oudere Spreekwoordenboek, Harrebomée, en de schrijvers van twee speciale boeken over de spreuken en gezegden door onze volkstaal aan den bijbel ontleend: Dr. Zeeman en Ds. Laurillard. Harrebomée en Zeeman wijzen beiden Amos 7 vs 12 en 13 aan als de bron: ‘Daarna zeide Amazia tot Amos: Gij Ziener, ga weg, vlied in het land Juda en eet aldaar brood en profeteer aldaar; maar te Beth-El zult gij niet meer profeteeren, want dat is des Konings heiligdom en dat is het huis des Koninkrijks’. De opperpriester van den door Jerobeam I om politieke redenen gestichten kalverdienst te Beth-El wil zijn heer Jerobeam II beschermen tegen den gevaarlijken invloed, die zou kunnen uitgaan op de inwoners van het rijk van Israël (de 10 stammen) van dezen uit het rijk van Juda (de 2 stammen) gekomen Amos, die met zulk een kracht en klem Gods oordeel aankondigde over Israël en zijn koning. Waarschijnlijk beoordeelde Amazia den door Gods geest geïnspireerden profeet naar zichzelven, den politieken priester van een valschen staatsgodsdienst, en bedoelde hij: ga naar je eigen land met je eigen koning en diens eigen godsdienst terug, en oefen daar het vak uit, waarmede je den kost verdienen moet. Hij heeft intusschen den koning al gewaarschuwd; maar Amos geeft hem geen gehoor, maar beroept zich op zijn niet gezochte maar opgelegde zending, en gaat voort met zijn onheilsprofetieën.

Wij vinden hier wel den profeet en het brood eten tezamen in één zin, maar er zijn twee bezwaren tegen het aannemen van dezen bijbeltekst als uitgangspunt van onze spreekwijze: 1^o. deze profeet krijgt wel den raad, ergens brood te gaan eten, maar hij volgt dien niet op; 2^o. profetie als broodwinning is niet bepaald, wat onze spreekwijze schijnt uit te drukken. Dat zou kunnen in

[p. 14]

den aanvang van Vondel's Blixem van 't Noordthollandsche Synode:

Herarch, van kussenzucht bezeten,
Vraegt zijn broodeetende Profeeten:
Of Donderklokken bengels zijn?
Of Oproer preekt in Engels schijn?’ enz.

Maar dwingend is deze opvatting hier niet. Het zou ook wel kunnen zijn: profeten, wier roeping, zending, van Godswege twijfelachtig is; wier profetische boodschap valsch of althans onbetrouwbaar, van geen waarde is. Dat is dus de beteekenis, die inz. aangeven, m.i. volkomen terecht; met de uitbreiding: wie zonder gezag of kennis spreken over zaken, die buiten hun gezichtsveld liggen. Maar daarvoor is de constructie uit de geschiedenis van Johannes den Dooper, die sprinkhanen en wilden honig at, niet noodig. Laurillard somt zes mogelijkheden op van schriftuurlijken oorsprong, zonder de eene boven de andere te durven stellen; ook de boven besprokene, naar Amos 7:12 is er bij. De andere ingezonden verklaring ontbreekt, maar de verwijzing naar het 40-daagsche vasten van Mozes, van Elia en van Jezus gaat in dezelfde richting. In de zesde mogelijkheid, die ik nergens elders vermeld vond, ook niet in ons oudste algemeene spreekwoordenboek: van Ds. Carolus Tuinman (1726) - hij weet geen raad met dit spreekwoord - zie ik de eenig juiste verklaring. Dat is de geschiedenis, die ons verhaald wordt in 1 Koningen 13. Jerobeam I zal den door hem gestichten stiercultus te Beth-El inwijden door zelf in het nieuwe heiligdom (buiten de stad) het eerste offer aan te steken. Dan roept plotseling een uit Juda gekomen man Gods tot het altaar, hoe het in de toekomst, met zijn bedienaren, zal ontwijd en vernietigd worden; ter bevestiging van zijn getuigenis zal het altaar thans vaneen gescheurd worden. Zoo geschiedt. De koning gebiedt, met uitgestrekten arm, den man te grijpen. Zijn arm blijft verstijfd staan, en eerst op des profeten gebed kan hij hem weer gebruiken als te voren. De koning noodigt hem bij zich uit, maar de profeet weigert: God heeft hem verboden, in die plaats [der afgoderij] brood te eten of water te drinken; hij moet zelfs een anderen weg terug gaan [om niet weer in de stad Beth-El te komen]. Maar een oude profeet, die in die stad woonde, hoorde van zijn zonen, wat er gebeurd was, trok terstond op zijn ezel den godsman na, vond hem rustende onder een boom, en noodigde hem uit: ‘Kom met mij naar huis en eet brood.’ Het antwoord is: ik zal geen brood eten met U in deze plaats, want God gebood: gij zult aldaar geen brood eten. Dan zegt de oude man: ik ben ook een profeet, en een Engel heeft mij van 's Heeren wege gezegd: ‘Breng hem weder met U in uw huis, dat hij brood ete en water drinke.’ Doch hij loog hem. - De man Gods geeft toe; als zij samen brood eten, krijgt de oude profeet nu werkelijk een onweerstaanbare lastgeving van God, waardoor hij zijn gast den dood ver van het graf zijner vaderen aanzegt als straf. Een leeuw doodt, hem aanstonds op den terugweg; en zijn schuldige gastheer begraaft zijn niet geschonden lijk in zijn eigen graf, en zorgde voor de weeklage over hem. Al wat de gestrafte ziener voorspeld heeft, getuigt hij nu op zijn beurt, zal vervuld worden. Wij lezen de vervulling later in 2 Kon. 23, met een herinnering aan deze geschiedenis.

Ik heb ze zeer bekort, inzonderheid het laatste gedeelte. Men moge ze nalezen in den bijbel. Tien maal komen hier de woorden ‘brood eten’ in verband met den ziener voor; vijf maal vinden wij er de bepaling: met mij, met U, met hem, in betrekking tot den ouden profeet.

Hier zijn dus twee profeten, die brood eten; en daarop hebben wij te letten. De eene, geroepen ziener, volbrengt eerst trouw zijn last, maar laat zich daarna bewegen tot ongehoorzaamheid aan Gods uitdrukkelijk bevel. De ander, denkelijk meer beroepsmatig in een profetenschool gevormd, heeft zich naar de omstandigheden gevoegd, kan het met zijn gezin best houden onder Jerobeam II in het afgodische Beth-El, als hij zich maar van protesten onthoudt. En dat valt hem niet al te zwaar, dezen makken profeet. Hij kan er toch zijn brood niet aan wagen! Zelf woont hij het eerste feest van den kalverdienst niet bij, maar zijn kinderen weten hem er alles van te vertellen. Hij is geen allesdurvende aanzegger van Gods bevelen en besluiten, maar een voorzichtige berekenaar, die nog wel voor waarheidskenner gelden wil, maar, als het te pas komt, tegen geen opzettelijke leugen, zelfs tegen geen valsche profetie opziet. Hij geeft zich uit voor profeet - ‘gelijk gij’, zegt hij brutaalweg -, en liegt er intusschen maar op los. Straks zal hij echt profeet zijn, zijns ondanks, en tegen zijn berekening in de waarheid moeten verkondigen, als eens Bileam. Wat was zijn berekening? Gedegenereerd-religieus, zoo zegt een moderne exegeet, wilde hij door vriendschap met dezen blijkbaren godsman wat meer in de gunst komen van den God der vaderen, en tevens van het in zijn keuze nog aarzelende volksdeel. Het lijkt niet onwaarschijnlijk. Maar teekenend is de wijze, waarop hij dit zoekt te bereiken. Niet door met hem te profeteeren, maar door met hem broodteeten. Deze profeet wilde Jerobeam te vriend houden, en den God, van wien deze afgevallen was; hij kon bij tijden de waarheid spreken, bij tijden de leugen, naar de omstandigheden volgens zijn berekening vereischten. Die beteekenis zou het beste passen, meen ik, in het aangehaalde hekeldicht van Vondel. Daarnaast zal dan een zwakkere beteekenis opgekomen zijn - de kracht van aan den bijbel ontleende spreekwijzen is vaak verzwakt -: voorgewende profeten, wier voorzeggingen al of niet kunnen uitkomen, al naar het

[p. 15]

valt. Want het uitgangspunt van onze uitdrukking ligt niet in dengene, die Jerobeam het oordeel had aangezegd, en daarna ondanks verbod te Beth-El brood ging eten, maar in den ander, die niet rustte, vóór hij met dezen brood at.

Behalve uit den Bijbel kenden onze Vaderen de geschiedenis der twee met elkander brood etende profeten ook uit Flavius Josephus, wiens Geschiedenissen der Joden geliefde lectuur waren eeuwen lang. Daar wordt ons de oude profeet te Beth-El voorgesteld als ‘een snood en valsch Propheet, die bij Hieroboam wel gesien was, en hem in allen dinghen na den mont sprack.’ Uit vrees, dat ‘die nieuwe gast in meerder aanzien bij den Koninck komen zou als hij was’, verleidde hij hem tot ongehoorzaamheid. Na den dood van den concurrent gaat hij Jerobeam geruststellen: het einde van den man bewees wel, ‘datter niet Goddelicks noch in sijn leven noch in sijn woorden was.’ En zoo heeft hij den koning in zijn kwaad gestijfd, en hem tot zijn uiterste verderf gebracht.

Wellicht heeft deze aanvullende voorstelling er toe bijgedragen, den ouden profeet van Beth-El tot een type te maken van den valschen, voorgewenden ziener; zooals het Engelsche Woordenboek van Sewel, halverwege de 18de eeuw ‘den propheet die brood eet’ omschreef: ‘a false, a sham, a mock prophet’. Dan zou de oudere beteekenis niet slechts het weinig betrouwbare, maar het volstrekt onwaarachtige hebben uitgedrukt. Het maakt weinig verschil voor de uitlegging van de behandelde spreekwijze.