Onze Taal. Jaargang 10

[Nummer 11]

De ‘ernstig(e)’ zieke

‘Een ernstige gezonde geeft zich rekenschap van wat een ernstig zieke kost.’ Neen, lees ik in Onze Taal van Aug. 1941, wie ernstig ziek is, heet een ernstige zieke. Ik voel dit anders aan. M.i. is een ernstige zieke niet noodwendig iemand wiens ziekte ernstig is. Ik lees er eerder in: iemand, die (ernstig of niet ernstig) ziek zijnde, zich ernstig gedraagt, b.v. niet luchthartig over zijn ziekte denkt of spreekt. Is de taalregel, waarop ‘de ernstige zieke’ schijnt te steunen, zoozeer een wet van Perzen en Meden, dat uitzonderingen, zelfs indien zij de bedoeling duidelijker weergeven, niet toegelaten zijn? Hoe het zij, de ‘ernstig’ zieke kan op mijn steun rekenen.

p.e.

- Of er ergens een grammaticale regel gesteld is, waarop wij ons in dezen beroepen kunnen, weten wij werkelijk niet; een goede grammatica zal dunkt ons er over spreken. Maar wij kunnen buitendien vaak in zulke kwesties beslissen: 1. door vergelijkende proef, 2. door redeneering.

Wat zijn bijwoorden? bepalingen van werkwoorden, van bijvoeglijke naamwoorden of van andere bijwoorden. De laatste rubriek kunnen wij hier laten rusten en wij vergelijken eens werkwoord + bijwoord. Iemand werkt hard, stug; kan men van hem sprekend, nu zeggen: die stug, hard werker (‘stug’ en ‘hard’ als bijwoorden)? Neen, dat gaat niet; het moet zijn: die stugge, harde werker. Het bijwoord wordt tot bijv. nw. gemaakt. Kan dit niet - het kan dikwijls niet, en wij kunnen ons héél goed denken dat iemand ‘die harde (stugge) werker’ al afkeurt, ‘omdat de man, dien men bedoelt, niet hard of stug is’ (of hoeft te zijn) -, welnu, dan doet men het niet, maar volgt andere wegen. Dat is een ervaring, die ieder zorgvuldige schrijver (en spreker) herhaaldelijk heeft: een weg, dien men aanvankelijk, door analogiegevoel of anderszins, eerst inslaan wilde, blijkt versperd te zijn; men moet zijn doel langs een anderen weg trachten te bereiken. Niet dadelijk maar zelf een nieuwen weg gaan aanleggen, of, recht toe recht aan, zich maar een baan breken. Wij kunnen even goed zeggen: een hard, stug werkend man (of een ander passend substantief); ofwel wij omschrijven: iemand die hard werkt, die van hard werken houdt, of zoo iets. Daar ligt juist de kunst in: in zulk kiezen van telkens het beste uit de bestaande mogelijkheden. De gemiddelde taalgebruiker heeft geen roeping om nieuwe taal te maken.

Iemand is geen dronkaard, maar drinkt geregeld een stevigen borrel. Zoo iemand noemen wij wel ‘die geregelde drinker’. (Wij nemen niet de proef met het onbepaalde lidwoord een, want daarbij ontbreekt de ‘e’ dikwijls uit anderen hoofde.) Is die ‘geregelde drinker’ nu een persoon, die ‘geregeld’ is? Daar zegt men niets van: deze ‘regelmaat’ zal misschien door sommigen als een begin van ‘ongeregeld leven’ geacht worden. Het drinken is geregeld. En toch: die geregelde drinker! Het is onmogelijk, te zeggen: die geregeld drinker.

Nu het bijvoeglijk naamwoord, dat tot zelfstandig naamwoord is geworden. Iemand, die allang ziek is, kan men onmogelijk noemen: ‘de (al)lang zieke’; maar wel gaat het, te zeggen: de al lang zieke concierge is gepensionneerd. Dat het ook niet mogelijk is te zeggen: de lange zieke, voelt ieder terstond. Welnu, zeg het dan wat anders, b.v. de al zoo lang ziek liggende man, vrouw. Of op een andere manier; er is keus genoeg.

Moeten wij hieruit nu concludeeren dat de moge-

[p. 94]

lijkheid, die in het gebruik van ‘de ernstig zieke’ blijken zou, zich beperkt tot de graad bepalende bijwoorden? Waarom zou dat? Bovendien, als men de proef neemt, blijkt het voor iedereen bij vele bijwoorden van graad volstrekt onmogelijk: ik heb den zeer zieke, den nogal zieke, den vrij zieke, den uiterst zieke bezocht. Dat is immers wantaal.

En taallogica doet ons ook begrijpen, dat het niet kan. De zieke, de rijke, de arme, de blinde, de doove enz. hebben, door het gedurig weglaten van het bijbehoorend substantief, zelf het karakter van substantief verkregen; zij noemen niet meer louter een eigenschap of toestand, maar zij zijn naam, aanduiding geworden van een bepaalden persoon. Zij zijn ‘gesubstantiveerd’ en hebben het karakter van bijvoeglijk naamwoord afgelegd. In ouder tijd zijn op een zelfde manier ontstaan de zelfstandige naamwoorden: de (een) dwaas, nar, zot. (In het middelnederlandsch zei men ook: een siec, een arm, een out, enz.). Ook de zelfstandig gebruikte bijvoeglijke naamwoorden katholiek, liberaal en zulke, hooren hier te worden vermeld. Men zegt, dat iemand is ‘goed, streng Katholiek’, maar wie zal er nu spreken van: deze goed (streng) Katholiek?

De zieke = de patiënt; de rijke = de bezitter, de rijkaard, de geldman; enz. Begint men nu bij die gesubstantiveerde adjectieven, bij die tot zelfstandig naamwoord geworden bijvoeglijke naamwoorden weer een bijwoord te plaatsen, dan gaat men precies tegen den draad in, want dan gaat men dat zelfstandig naamwoord weer als bijvoeglijk naamwoord behandelen.

Waarom kan men wel van ‘deze ernstige zieke’ spreken? Omdat ‘ernstig’ niet alleen voorkomt als bijwoord, maar ook als bijvoeglijk naamwoord (wat niet het geval is bij bv. zeer, nogal), en omdat verder de beteekenis geen beletsel vormt (als bv. bij ‘deze vrije zieke = deze man, die vrij ziek is’ zich zou voordoen). ‘Ernstig’ heeft in dit verband voor ons taalgevoel den zin: ernst wekkend, ernst eischend, zooals ook in: ernstige ziekte, ernstige kwaal, ernstig geval. Zelfs kan men op de vraag: hoe gaat het met den zieke, ten antwoord krijgen: hij is ernstig. Laat dit nu een verkorting zijn uit: ernstig ziek, het bestaan der uitdrukking bewijst, dat men er een goeden, begrijpelijken zin aan hechten kan (‘hij is zwaar’, uit: zwaar ziek, zegt niemand). Nu moet men niet gaan zeggen: men bedoelt niet, dat de zieke ernstig [gezind, gestemd] is; want dan brengt men een ander ‘ernstig’, een ernstig met een andere beteekenis, in het spel. ‘Ernstig’ (d.i. in oorsprong: ernst-hebbend) kan, voor ons taalgevoel, zijn: 1) ernst toonend, 2) ernst vorderend. In den reclame-zin, die aanleiding gaf tot deze gedachtenwisseling (Een ernstige gezonde enz.) was het eerste: ernstig (1), en het tweede: ernstig (2). Dat is een aardig spelletje, maar het is hier niet ter zake.

Zoogoed als wij zeggen kunnen: deze ernstige patiënt, kunnen wij spreken van: deze ernstige zieke. Men vergelijke ook: iemand is een ernstige candidaat voor de vervulling eener openstaande plaats.

En het blijft gelden: de bepaling vóór een zelfstandig naamwoord (ook voor een zelfstandig naamwoord, dat ontstaan is uit een bijvoeglijk naamwoord, dus wat wij noemen: een gesubstantiveerd adjectief) is een bijvoeglijk naamwoord; en géén bijwoord.