Onze Taal. Jaargang 10

[Nummer 10]

‘Vroeger’ (met uitweidingen over etymologie.)

Met betrekking tot het artikel ‘Vroeger’ in de aflevering van Augustus moge ik enkele opmerkingen maken.

Er zijn in dit artikel een paar stellige etymologische onjuistheden ingeslopen:

1^o (op het einde) ‘voortgekomen uit het Gotische airis’. Dat moet zijn: uit een (door reconstructie gevonden) oudgermaanschen vorm ‘airiz’, waar het gotische ‘airis’ nog het dichtst bij staat van alle ons uit de oudgermaansche talen overgeleverde vormen. Uw formuleering rakelt de oude populaire dwaling nog eens op, dat het Nedl. uit het Gotisch zou voortkomen. Daar is geen sprake van. Het Oostgermaansche Gotisch, waarvan sinds eeuwen geen voortzetting meer bestaat, stamt af evenals het tegenwoordige, en oudere, en oudste Nederlandsch - dat tot de Westgermaansche talen behoort - van één algemeene germaansche stamtaal, die men in de taalwetenschap ‘oergermaansch’ pleegt te noemen. Het Nederlandsch komt zoomin voort uit het Gotisch, als b.v. het Deensch (een der Noordgermaansche talen) uit het oude Frankisch.

2^o Het Got. ‘airis’ zou het nooit tot de functie van bijv. nw. hebben gebracht! Terdege heeft het dat. De bijv. vorm van den comparatief: ‘airiza’ is ons overgeleverd in het meervoud, zelfstandig gebruikt: ‘de ouderen’ d.i. ‘de voorvaderen’. Daaruit volgt noodwendig, dat in het Got. tijdens of vóór Wulfila het adjectief ‘airiza’ heeft bestaan. Ik voeg erbij, dat het ook in de overeenkomstige vormen overgeleverd is in verscheidene oud-westgermaansche talen, en in het Middelnederlandsch. En dat de superlatief zeer gebruikelijk is van oude tijden af: eerst, eerste.

In de oudste vormen en beteekenissen, die men weten of met grond onderstellen kan, lijken ‘eer’ en ‘vroeg’ veel op elkaar. De vergelijking van de oudste indogermaansche talen brengt ons tot de oorspronkelijke vormen ‘aieri’ en ‘prōi’; het eerste beteekende: bij het krieken van den dag, het laatste: vóóraan (nl. op den dag). Wie Grieksch heeft geleerd en Homerus gelezen, herinnert zich de beide woorden (het eerste gewijzigd tot: ēri) in de beteekenis: vroeg in den morgen. Het is voor wie geen taalwetenschappelijk vakman is altijd gevaarlijk, en zelden van nut, zich in etymologische oorsprongen te verdiepen. Bij uitzondering kan het ons hier echter een goed uitgangspunt verschaffen. Wij zien er uit, dat in het oeroude begin de zin van het woord ten nauwste verbonden was aan de natuurlijke tijdverdeeling van het etmaal met zijn geledingen, door den zonneloop bepaald. De bijwoordelijke functie ging duidelijk voorop. En al had Homerus reeds een op de allereenvoudigste wijze gevormd bijv. nw. naast het bijwoord ‘ēri’, en het iets jongere klassieke Grieksch evenzoo bij het bijwoord ‘prōi’, toch zal het sterk overwegen van het bijwoordelijk gebruik van vroeg, en van de toepassing op den morgenstond, in het Middelnederlandsch nog wel gevolg zijn van die alleroudste beteekenis. Eigenaardig is, dat ‘vroeg’ alleen in het Westgermaansch, en daar alleen in het Duitsch en het Nederlandsch voorkomt.

De uitbreiding tot andere tijdruimten dan den ‘dag’ lag voor de hand, en is al vroeg gebeurd; het oude Grieksch brengt zoo al de verbinding met den loop van het jaar. In het Middelnederlandsch (bekend uit den tijd van 1200 tot 1500) vindt men dien ook; en verder ook reeds de beteekenis: op jeugdigen leeftijd - losgemaakt dus van de vaste, regelmatige natuurlijke tijdverdeeling -, en, nog veel ruimer, van: spoedig.

[p. 86]

Die laatste beteekenis hebben wij niet behouden; voor de mnl. voegwoordelijke uitdrukking ‘also vroech als’ zeggen wij: zoodra als. De toepassing op natuurlijke tijdverdeeling is gebleven: vroeg opstaan, vroege aardappelen, vroege zomers. Maar verder duidt ‘vroeg’ thans het ‘vooraan zijn’ aan in omtrent alle denkbare tijdsafdeeling. Zulk een ‘tijdperk’ kan heel lang, en heel kort gedacht zijn: een periode van vele eeuwen in de geschiedenis, en een kwartiertje voor het vertrek van een trein. Het kan geheel gedacht worden in het verleden, of wel het heden insluiten bij korter of langer verleden, of wel tevens nog een stuk toekomst omvatten: de vroege en de late, ofwel: de vroegere en de latere, middeleeuwen. ‘De vroegere dichters schaamden zich om geld te verdienen met hun kunst, de tegenwoordige koesteren dit vooroordeel niet meer, maar slagen er vaak niet in, eenig geldelijk profijt er mede te verwerven; de latere(n) zullen wellicht van staatswege onderhouden worden’.

Wij plegen zulk een tijdperk in gedachten in tweeën te verdeelen; veelal ligt het scheidingspunt in het nu, maar het kan ook heel goed ergens in het verleden gesteld worden. Of ook in het juiste midden. Niet zelden deelt men dat scheidingspunt zekere uitgestrektheid toe, dan wordt de deeling drieledig: verleden - heden - toekomst: vroeger - tegenwoordig - later. Zooals men ook uitgestrektheid in de ruimte, bestaanswijzen, wezenseigenschappen, kavelt of gradueert: hoog - laag (ook overdrachtelijk) met vaak daartusschen een gebied: midden of het middelbare. Jong - oud - en ook weer: middelbaar. Rijken - armen - met velerlei benaming voor den middenstaat. Groepen van personen kunnen zoo op velerlei wijzen verdeeld worden: vluggen en tragen, sterken en zwakken; met den term ‘normaal’ of ‘gemiddeld’ verschaft men zich gemakkelijk een tusschenvak. De deeling in tweeën echter overheerscht: wij denken gaarne en veel in tegenstellingen. Maar bij zulk een deeling verliest de tegenstelling toch noodwendig over een breed gebied haar scherpheid. Vandaar dat men graag den positief, den stellenden trap, vervangt door den ‘vergrootenden’, d.i. den relativeerenden trap. Vroeger - later; de ouderen - de jongeren; de oudere - de nieuwere tijden; de lagere en de hoogere ambtenaren. Lager en hooger onderwijs, met eerst sinds driekwart eeuw een middelbare trap ertusschen.

Op die wijze nadert de ‘vergrootende’ trap tot de functie, die hij in andere talen mede vervult, als in het Latijn, en ook in het Duitsch: om een matigen graad aan te geven, in den zin van den stellenden trap met de bijwoorden van graad: nogal, tamelijk, vrij. Wij hebben daarvan duidelijker sprekende gevallen in: het lagere volk, de hoogere standen, en - met de hier gaarne gebruikte omschrijving van den comparatief met meer -: de meer ontwikkelden, de meer eenvoudige lieden, de meer gegoede inwoners. Wie echter wat ruim te werk gaat in dezen trant, geeft onvermijdelijk zijn stijl een onnederlandsche, germanistische kleur.

Naar mijn gevoel en begrip maakt het voor de beteekenis van ‘vroeger’ en ‘later’ geen verschil, of het scheidings- (tevens vergelijkings-) punt in het heden of in het verleden ligt. Hierin kan ik het met Uw artikel (blz. 66) niet eens zijn. Van de middeleeuwen sprekend, kan men heel goed bijwoordelijk een ‘vroeger’ en ‘later’ onderscheiden, evenals, bijvoeglijk, ‘vroegere’ en ‘latere’ geslachten; dat ‘het tegenwoordige’ daarbij geen rol speelt, geeft volstrekt geen grond ter onderscheiding van vroeger (1) en vroeger (2), enz. Ook daarin, dat, waar men door opzettelijke vermelding of duidelijke aanwijzing in het verband niet in een volslagen verleden wordt verplaatst, men vanzelf het tegenwoordige als scheidingspunt zal nemen, ligt zulk een grond niet. Van nature is de mensch nu eenmaal geneigd, alles te beschouwen met zich zelf als middelpunt. Maar wanneer hij zich daarvan los maakt, krijgen tijd- of plaatsbepalende woorden daardoor geen heel anderen zin of ander gebruik. ‘Vroeg’ en ‘laat’, ‘vroeger’ en ‘later’ blijven op dezelfde wijze in eenige begrensd gedachte tijdruimte het zich vóór of achteraan bevinden (méér voor- of méér achter-aan) aangeven; zooals hoog en laag, rechtsch en linksch geen verschillende woorden zijn, al naarmate het scheidingspunt in den spreker of den hoorder of een anderen persoon of eenig ding gelegen is. Of men van vroegere en latere gothiek of van de vroegere en latere twintigste-eeuwsche bouwmanieren spreekt, maakt geen wezenlijk verschil in den zin van ‘vroeger’ en ‘later’. Ook niet, dat de toekomst mede in de voorstelling wordt begrepen: ‘de latere opvattingen hebben al veel uitwassen verworpen en zullen die noodige zuivering zeker nog terdege voortzetten’.

Waarom onderscheiden de (of eenige) woordenboeken dan twee bijwoorden ‘vroeger’? Dat zal niet zonder persoonlijke willekeur gebeurd zijn. En is één schaap over den dam, dan volgen er meer: dat geldt ook voor de woordenboekmakers. De heer Dols geeft, meen ik, hun grond voor de afzonderlijke plaatsing juist aan (blz. 65): een zekere isoleering van het gewone vergelijkende ‘vroeger’. Men kan evenwel vaak, en zoo ook hier, verschillen van meening over den graad van die beteekenis-isoleering, en bijgevolg over de lexicographische consequentie. Uit het voorgaande betoog zal wel duidelijk zijn, dat ik die afzondering als nieuw woord onnoodig acht. ‘Vroeger’: dan thans. Iemand wil ‘hooger op’, nl. dan ‘hier’: dan de plaats, waarop, de positie, waarin hij zich bevindt. Iemand wil ‘verder komen’: dan hij zich bevindt (en dit in overdrachtelijken zin genomen). Dit zijn voor mijn gevoel soortgelijke gevallen; zooveel ik weet, hebben de

[p. 87]

lexicons hier echter geen afzonderlijke woorden. Het is best mogelijk, dat het comparatieve karakter bij ‘vroeger’ toch al iets meer uitgesleten is dan daar; maar hoe zal men objectief, met gewisheid, uitmaken, waar de grens ligt, en of die grens al overschreden is? Dat zou voor mijn gevoel met het besproken ‘vroeger’ zoo zijn, wanneer het uitsluitend was gaan beteekenen: in den ouden tijd. Maar zoover is het nog lang niet. ‘Vroeger’ kan wijzen naar een tijd van eeuwen en eeuwen terug: ‘vroeger was de mammouth inheemsch in ons land’ [ik hoop, dat ik geen misslag bega]; maar ook van enkele dagen geleden: ‘vroeger ging ik altijd met de tram, maar sinds verleden week fiets ik geregeld van en naar huis’. Van de twee grenspunten van den overzienen tijd ligt het eene in het nu; het andere in het verleden, dat zoowel zeer veraf als zeer nabij zijn kan. Het gemeenschappelijke ligt juist nog in het vergelijken, de functie van den comparatief. Ik meen, dat de heer Dols ook met zijn onderscheiding van twee gevallen in ‘een vroegere burgemeester van Leiden’ naar gelang de hoofdtoon valt op ‘vroegere’ of op ‘burgemeester’ gelijk heeft. Maar niet in de uitlegging. In beide gevallen verricht de comparatief zijn functie van vergelijking; er is alleen verschil in hetgeen vergeleken wordt: mèt klemtoon zijn het de plaatsen in de rij van opeenvolgende burgemeesters, zònder klemtoon de verschillende maatschappelijke staten van een en denzelfden persoon op verschillende tijden. Zonder klemtoon zegt dat ‘vroeger’, dat de man nu wat anders is dan hij vroeger was: het houdt een taxatie, een waardeering in; met klemtoon een volgorde. ‘Die admiraal (nl. De Ruyter) was de (of een) vroegere lijnbaansjongen’. Een ‘later’ beantwoordt daaraan. ‘Die lijnbaansjongen was de latere admiraal Michiel Adr.sz. de Ruyter.’ Ongetwijfeld zijn deze bijvoeglijke comparatieven jonger dan de bijwoordelijke, en daaraan ontleend tot verkorte zegging. Het andere, gewone bijvoeglijke gebruik vindt men in: de vroegere lijnbaansjongen was van heel ander kaliber geweest. De latere admiraals vielen niet met De Ruyter te vergelijken. Het eerste ‘vroeger’ = voormalig (van personen ook: gewezen, d.i. die... geweest is); het eerste ‘later’ = toekomstig.

Van ‘een vroegere broodkaart’, zonder klemtoon op ‘vroegere’, kan men in overeenstemming met het uitgelegde verschil alleen spreken, wanneer het ding thans voor iets anders wordt gebruikt bv. na overstempeling voor toegangsbewijs tot een bakkerij-tentoonstelling: ‘heb je die toegangskaart al eens goed bekeken? het is een vroegere (of: voormalige) broodkaart’ = wat vroeger een broodkaart was. Daartegenover heeft men het gewone bijvoegl. gebruik met klemtoon op ‘vroegere’ in een zin als: ‘wil je eens een vroegere broodkaart zien, nog uit den vorigen oorlog? Kijk, vroeger zagen ze er zoo uit’.

Dat de etymologie lang niet altijd licht brengt over de beteekenis en het gebruik van een woord, moge ik hier aanwijzen uit de tegengestelden van ‘vroeg’. ‘Laat’, zegt U; maar in het oude Nederlandsch was het veel meer spade: vroeg en spa, vroe ofte spade, spade ofte vroe. Den oorsprong van vroeg hebben wij gezien; die van laat is geheel anders. Het beteekende oorspronkelijk ‘traag’, en luidde eerst lat. Ons ‘letten’ en ‘beletten’ herinneren, als afgeleide werkwoorden met ‘umlaut’ van a tot e, nog daaraan. De volkomen a danken wij aan het oude bijwoord ‘late’, dat ook tot adjectief is geworden. In dat tweelettergrepige bijwoord was de korte a in ‘open lettergreep’ komen te staan en daardoor, naar een algemeenen regel, verlengd (vergelijk dag, dagen, dages: daags, en ten dage; zat en verzadigen). Gaat men een groot stuk verder terug in de etymologische geschiedenis van het woord en zijn verwanten, dan blijkt er samenhang met het werkwoord ‘laten’ te bestaan, al is de â daarvan een andersoortige in oorsprong dan de ă, ā in ‘laat’; die was immers in oorsprong kort, die van ‘laten’ echter lang, en in het oude Westgermaansch uit lange ê ontstaan. Hoe er toch genetische samenhang bestaat tusschen die ā uit ă, en â uit ê moet ik hier laten rusten. Dat oude indogermaansche werkwoord met den stam ‘lêd-’ (want eerst bij de groote germaansche klankverschuiving was de t ontstaan uit een d, naar vasten regel) schijnt, althans te oordeelen naar het oude Grieksch, te hebben beteekend ‘moede, afgemat worden’. Ook een Albaneesch werkwoord wijst daarop, en het Latijnsche adjectief ‘lassus’ (uit voor-latijnsch ‘lattos’), dat ‘moe’ beteekent.

Wat heeft de Nederlander, die veel belang stelt in zijn taal, maar geen linguistisch vakman is of worden wil, nu aan al die etymologische ‘geleerdheid’? Weinig of niets. En toch ligt het geval hier nog gunstig; want tusschen moede, traag, en ‘laat’: het omgekeerde van ‘vroeg’, valt nog gemakkelijk eenige begripssamenhang te ontdekken. Maar wat zal men wijzer worden omtrent beteekenis en gebruik van bv. ‘lieden’, ‘luiden’ = menschen, door de wetenschap dat dit woord in zijn geschiedenis in nauwe betrekking heeft gestaan met de beteekenissen: groeien, harig worden of zijn, zich vasthechten, komen, met het adjectiefbegrip: vrij, en de substantief-begrippen: gelaat, en - luier, luur?

* _* *

Na dit uitstapje keeren wij terug tot de tegengestelden van ‘vroeg’.

Spade is, zoover wij het in het verleden nagaan kunnen, altijd bijvoeglijk naamwoord geweest, dat ook adverbiaal gebruik toeliet, als alle adjectieven. Etymologisch verbindt men het met den wortel, die zit in - spoed en spoeden! Lijkt

[p. 88]

het niet de ‘eenheid der tegendeelen’, uit de wijsbegeerte zoo bekend? Zij is bij de theorieën der taalvorming, op grond van dergelijke gevallen, ook wel eens als belangrijke factor voorgesteld. Maar wij gelooven er niet aan. Door de voortdurende beteekenis-verschuivingen raakt een woord soms, ongemerkt en geheel ongewild, aan een gebruik, tegengesteld aan dat van langen tijd geleden. Professor Verdam placht te wijzen op het middelnederlandsche ‘vriendschap staken’, d.i. sluiten (vestigen). Een enkele maal kunnen vrijwel tegengestelde beteekenissen zelfs tegelijkertijd in gebruik zijn; onder iemands ‘partij’ verstaat men thans allereerst zijn vereenigde medestanders. In de 17de eeuw bestond die beteekenis ook wel, maar men dacht het eerst aan iemands tegenstander, bestrijder. Wie te argeloos een oud geschrift leest, kan zoo heel iets anders begrijpen dan er staat: omtrent het tegengestelde. Overigens hebben wij die beteekenis ‘bestrijder’ nog bij proces en bij spel.

‘Verba valent usu’: de woorden gelden naar het gebruik, - die regel van Horatius blijft steeds van kracht. Het komt er alleen op aan, vast te stellen, naar welk gebruik: waar, wanneer, en door wie?