Onze Taal. Jaargang 10

[Nummer 8]

‘Vroeger’

Ons lid de heer W. Dols merkt naar aanleiding van ons onderschrift bij zijn stukje over het woord vroeger in onze aflevering van Juni op, dat het niet zijn bedoeling was de aandacht te vestigen op ‘vroeger’ als afleiding van ‘vroeg’, maar als zelfstandig lexicologisch woord. Waarom anders, zoo vraagt hij, vindt men bij Koenen-Endepols en bij Van Dale dit ‘vroeger’ apart opgegeven? Dit duidt immers op een zekere isoleering van het gewone vergelijkende ‘vroeger’; een ‘langer’ of een ‘dikker’ zal men in de woordenboeken vergeefs zoeken als apart lexicologisch woord. Wij moeten dus onderscheiden: vroeger (1) en vroeger (2).

Woorden als ‘langer’ en ‘dikker’ zijn alleen maar comparatieven van de grondwoorden ‘lang’ en ‘dik’ en daarom als deze op de eerste plaats bijvoegl. naamw.; men moet daarvoor in de woordenboeken te rade gaan onder resp. ‘lang’ en ‘dik’. Zoo is er ook een vroeger (1), bijvoegl. naamw. en bijwoord, waarvoor men in de woordenboeken te rade moet gaan i.v. ‘vroeg’. Voorbeelden: We hebben dit jaar een vroegere zomer dan verleden jaar. Kun je niet iets vroeger komen?

Daarnaast is er nu echter een vroeger (2), dat men in de woordenboeken als apart lexicologisch woord vermeld vindt, tot nu toe alleen nog maar als bijwoord, hoewel het ook reeds als bijvoegl. naamw. optreedt. Voorbeelden: Vroeger dachten de menschen anders. De vroegere zomers waren heeter dan die van tegenwoordig. Hiertoe behooren ook ‘onze vroegere burgemeesters’ en ‘een vroegere broodkaart’. Het is dus niet heel juist om ‘een vroege burgemeester van Leiden’ hiernaast als stellende trap te plaatsen, want de comparatief bij dit voorbeeld is vroeger (1) en niet vroeger (2).

Het positieve ‘een vroege burgemeester van Leiden’ is volkomen duidelijk en eenzinnig, maar het ‘comparativische’ ‘een vroegere burgemeester van Leiden’ kan dubbelzinnig zijn. Als we ‘vroegere’ sterken nadruk geven (niet díe, maar een vróegere), dan hebben we: vroeger (1), de eigenlijke comparatief. Als echter ‘vroegere’ geen bijzonderen nadruk krijgt, hebben we: vroeger (2) = een voormalige.

Alleen dit vroeger (2) was in mijn vorig stukje aan de orde. En mijn moeilijkheid was waarom Koenen-Endepols en Van Dale dit woordje uitsluitend als bijwoord opgeven, terwijl - meen ik nu toch wel - het thans evenzeer als bijvoegl. naamw. goed Nederlandsch is. Daaruit meende ik te mogen afleiden dat dit vroeger (2) eerst als bijwoord is gekomen en daarna pas als bijvoegl. naamw. Genoemde woordenboeken zijn dan op dit punt niet heelemaal bij.

Tot zoover ons lid de heer W. Dols. Wij onderscheiden dus nu:

vroeger (1) = comparatief bij ‘vroeg’ (‘vroeg’ tegenover ‘laat’),

en vroeger (2) = eertijds

en mogen wel aannemen dat ten tijde van het ontstaan der genoemde woordenboeken - nog niet zoo lang geleden - ons vroeger (2) alleen maar als bijwoord voorkwam, m.d.b. ‘eertijds’, en dat sindsdien het gebruik van ons woord als bijvoegl. naamw. (m.d.b.: ‘voormalig’) in zwang is gekomen. Als het Woordenboek der Nederlandsche Taal aan de ‘v’ zal zijn toegekomen, zullen wij wel een reeks voorbeelden van dit gebruik te zien krijgen. Of het gebruik van dit vroeger (2) als bijwoord (vroeger = ‘eertijds’ dachten de menschen anders) oud is? Het Middelnederlandsch Woordenboek rept er niet van en bij Kiliaen (1599) is het evenmin te vinden.

Wel kenden onze voorouders uit dien tijd het woordje vroeg, het tegenovergestelde van

[p. 66]

‘laat’. Opmerkelijk is daarbij, dat het toen voornamelijk als bijwoord voorkwam. Het Mnl. Wdb. zegt i.v. vroe (vroech) bnw.: ‘Gewoner is het woord als bijw.’. Kiliaen geeft maar één voorbeeld van vroeg als bijv. nw.: vroegh oeft (= vroeg ooft, vroeg fruit). En bij Franck-Van Wijk lezen we i.v. vroeg, bnw.: ‘Ouder is de functie als bijw.’. In ons tegenwoordig taalgebruik zal ‘vroeg’ wel vaker als bijwoord dan als bijvoegl. naamw. voorkomen.

Dezelfde ontwikkeling, die wij waarnemen bij de functie van vroeger (2) heeft eertijds plaats gehad bij de functie van ‘vroeg’. In ons bijschrift bij het eerste stukje van den heer Dols vestigden wij de aandacht op de beteekenisverhouding van de positief vroeg en de comparatief vroeger. Wij hebben:

comp. vroeger (1) bijw., bnw., tegenover later
(bij een pos. vroeg, bijw. en bnw., tegenover laat)

èn: comp. vroeger (2) bijw. en bnw. = eertijds, voormalig; zonder positief, want de positief ‘vroeg’ kan nooit een beteekenis hebben, die overeenkomt met die van vroeger (2).

Vroeger (2) staat ook tegenover een ‘later’, maar dan later (2). Bij ‘later’ doet zich hetzelfde verschijnsel voor. Kleine kinderen zeggen altijd: Later, als ik groot ben, dan... Dit later (2) beteekent later dan tegenwoordig, evenals vroeger (2) = eertijds, vroeger dan tegenwoordig; het heeft ook bijna altijd de functie van een bijwoord. Een enkele keer wordt het als bijvoegl. naamw. gebruikt, b.v.: Latere geslachten zullen het misschien anders doen.

Wij hebben dus twee reeksen:

a.	vroeger (1) - vroeg - laat - later (1)
b.	vroeger (2) - tegenwoordig - later (2).

Vroeger (2) beteekent dan: eertijds, of, als bijv. nw.: voormalig en later (2): hierna, in de toekomst, of, als bijv. nw.: toekomstig.

Met dit vroeger (2) en later (2) kunnen wij vergelijken: eer (= vroeger). Dit komt niet als bijv. nw. voor; daarvoor gebruiken wij: eerder, dat ook als bijw. voorkomt. Eerder is welbeschouwd een dubbele comparatief.

Het bijwoord eer had reeds in het Middelnederlandsch de beteekenis van vroeger (2). Het heeft óók geen positief; zelfs schijnt er in het Nederlandsch geen positiefvorm te bestaan, die er etymologisch bij zou hooren, zooals ‘vroeg’ bij ‘vroeger’.

Slaan wij dit eer in het Etymologisch Woordenboek op, dan zien wij dat het is voortgekomen uit het Gotische airis, dat ook al de beteekenis van vroeger (2) = eertijds had. Dit ‘airis’ is de comparatief van air = vroeg (alleen bijwoord). De comparatief van het Gotische woord voor vroeg had dus ook al de twee beteekenissen van vroeger (1) en vroeger (2). Maar de Gotische woorden air en airis hebben het nooit tot de functie van bijvoeglijk naamwoord gebracht!