Onze Taal. Jaargang 10

‘Dat zult u zich...’

Toen in onze aflevering van Maart jl. een lid vroeg naar den werkwoordsvorm bij ‘U’ hebben wij geantwoord: ‘U’ is krachtens zijn afkomst een persoonlijk voornaamwoord van den 3den persoon (Uwe Edelheid, Uw Edele, Uwé); vergeet men die afkomst, en geeft men ‘U’ de volle waarde van een pronomen, dan kan men den 2den persoonsvorm toepassen. In ons nummer van Mei heeft Prof. Verdenius dit antwoord nog eenigszins uitgebreid (blz. 34, 2de kolom), en daarbij gewaarschuwd tegen ‘onlogische’ vermenging van 2de en 3de persoons-constructies. U heeft U vergist, is, zoo betoogt hij, even foutief als: U kunt zich vergissen. Het moet naar eisch der logische consequentie zijn: U hebt U, en U kan zich.

Een lid van onzen Raad merkt nu op:

*Ik kan het daarmede niet geheel eens zijn; en ook niet met hetgeen U in April hebt geschreven. Laat mij U verwijzen naar Overdiep's Stilistische Grammatica, die kortweg, maar voldoende verklaart: ‘Dat zult U zich wel herinneren (dissimilatie)’. Om het leelijke ‘U U’ te vermijden, doet men één stapje terug naar de oorspronkelijke constructie, maar den tweeden doet men niet, omdat de volledige oude verbinding: zal U zich wel herinneren - in den bij deze gelegenheid vereischten stijl niet past, te afgemeten, deftig of eerbiedig klinkt.

Gij hebt Uw lid geantwoord: ‘U is naar zijn afkomst een 3de persoonspronomen.’ Ik ontken dat. Het was als Uwe Edelheid een substantief met voorafgaand bezittelijk voornaamwoord, dat den rechtstreekschen aanspraakvorm, uit eerbiedsbetoon, bedoelde te vervangen. Toen was het daarom echter nog geen pronomen; zoomin als Uwe Majesteit, of als dominee, in: denkt dominee dat ook? in den mond van een Groninger, die tot den predikant zelf die vraag richt. Toen het werkelijk via U.E., Uwé, zich als ‘U’ in de rij der persoonlijke voornaamwoorden ging plaatsen, deed het dit terstond als pronomen voor den toegesproken persoon, dat is als voornaamwoord van den 2den persoon. Alleen behield het als herinnering aan zijn afkomst nog een tijdlang - en doet dat in een deel van ons taalgebruik nòg - de verbinding met den 3de-persoonsvorm van het werkwoord. Hetgeen toch wel iets anders is.

Wij hebben dan, naar aangeven van Uw artikel, naast elkaar: U is, U bent; U kan, U kunt; U zal, U zult. Hier ware nog bij te voegen: U mag, U moogt; U wil, U wilt. Maar bovendien ook de verleden tijd van alle sterke werkwoorden: U kwam (vgl. hij kwam), U kwaamt (vgl. gij kwaamt). Laat men toch die groote massa gevallen niet vergeten. Zij zijn van die van den onvolt. tegenw. tijd onmogelijk los te maken. Want dan zou men de modale hulpwerkwoorden ook moeten voorbijgaan, daar zij naar den vorm nog duidelijk verleden tijden zijn (vocaalwisseling tusschen enkel- en meervoudsvormen, en geen -t in den 3den pers. enkelv.; geen vocaalwisseling bij willen, omdat dit in afkomst aanvoegende wijs van een verleden tijd is). Terwijl het hier toch juist over vorm-verschillen gaat!

Zoo lijkt mij ook niet geheel juist, wat ik op blz. 34, 2de kol. lees: ‘Zulke reflexief-déraillementen (zijn) alleen [ik spatieer] maar mogelijk bij samengestelde tegenwoordige tijden en bij een paar onregelmatige hulpwerkwoorden.’ Men heeft immers - als men de zaak ‘logisch’ bezien wil - precies dezelfde mogelijkheid bij den onvolt. verleden tijd der sterke werkwoorden: U kwam zich vergewissen..., U kwaamt U vergewissen. U gaaft U, U gaf zich veel moeite tevergeefs. En feitelijk ook nog bij de zwakke onvolt. verleden tijden, waar en zoover men om stilistische of andere redenen aan den 2de-pers. uitgang -det, -tet nog wil vasthouden. ‘Logisch’ bezien, zouden déraillement zijn: U gaf U, en U gaaft zich veel moeite. Het laatste zal, afgezien van de dissimilatie-behoefte bij ‘U U’, wel veel zeldzamer voorkomen, dan het eerste; dit is in de alledaagsche omgangstaal de meest gebruikelijke vorm. Daartoe zullen verschillende oorzaken samengewerkt hebben; vooral analogie-invloeden, die

[p. 46]

wellicht, ten deele althans, meer gegist dan bewezen zullen kunnen worden.

Daarmee kom ik op de afkeuring door Prof. Verdenius van Uw gebruik door elkaar bij ‘gij’ van de vormen met en zonder -t in den onv. verleden tijd: gij begaaft - gij aanwees; gij ontmoette - gij opvorderdet. En op zijn vergoelijkende verklaring daarvan: ‘dat het gij-gebruik zo ongewoon is geworden, ook in geschreven taal, dat de bijbehorende werkwoordsvormen ons moeite geven.’ Met ten besluite de krachtige betuiging van afkeer van de voor oog en oor ronduit leelijke en onaangename zwakke vormen op -det en -tet.

Ik zou daartegen het volgende willen aanvoeren: 1. Wat het onaangename en leelijke van gij hoordet, en dgl. betreft: gevoelt Prof. V. dit ook bij het middelnederlandsche en 17de-eeuwsche ghi, gij hoordet? Zoo niet, gelijk ik durf onderstellen, dan zal het leelijke voor onzen tijd wel simpel neerkomen op ongewoon-vinden en op stijl-voorkeur, modernistisch, bij enkeling of groep.

Personen en kringen, die zeer vertrouwd zijn met de taal van den Statenbijbel, van de psalmberijming van 1773, en van daarbij aansluitende literatuur, lectuur, toespraak, voordracht, gedicht en gezang, zullen het allicht heel anders voelen; om maar eens ééne, niet kleine, volksgroep te noemen, zonder andere van tegenspraak van Prof. V.'s waardeering uit te sluiten.

2. Wanneer wij je ook in onzen gezichtskring betrekken, krijgt die gelaakte verscheidenheid een minder ongewoon aanzien. Gij en jij zijn in den grond hetzelfde woord, evenals de vormen zonder klemtoon ge en je, daaruit ontstaan. Het zijn alle vormen van den 2den persoon meervoud. Wanneer men nu zonder bedenken aanvaardt en gebruikt: jij en je kwam, gaf, hoorde - vermoedelijk door aansluiting bij: U kwam, gaf, hoorde -, dan is het niet zoo wonderlijk, dat men ook wel eens die vormen bij ge en zelfs bij gij gaat gebruiken, inzonderheid in gevallen, waar gij, en nog meer ge, niet ver meer blijft van het vertrouwelijke, en ook wel het onbepaalde je.

In vollen ernst zou ik echter den door Prof. Verdenius met afwijzing van aansprakelijkheid gegeven regel willen aanbevelen: schrijf bij gij en ge altijd de meervouds-t, zoowel in den verleden tijd van sterke èn zwakke, als in den tegenwoordigen tijd van de modale werkwoorden.

Er liggen hier nog andere ‘problemen’ dan Prof. V. noemde. Die schijnen mij zelfs niet zoo moeilijk op te lossen. ‘Gij aat’ is best te gebruiken, evenals ‘gij zaat’. En ‘gij vergaat’ ook wel, waar uit den samenhang blijkt, dat men met ‘vergeten’ en niet met ‘vergaan’ te doen heeft. Zou werkelijk eens onduidelijkheid dreigen, dan zegt men hetgeen men bedoelt een weinig anders. Zoo iets komt bij spreken en schrijven wel eens vaker voor, zonder dat men daar een probleem van maakt.

Moeilijke vragen dunken mij de volgende:

1. Waarom is: U kan, zal, mag, gaf - de oude, oorspronkelijke vorm - de meest gebruikelijke in de algemeene omgangstaal geworden (of gebleven?), een voor het groote gros des volks onbegrijpelijke verbinding van 2de-persoons voornw. met 3e-persoons werkwoordsvorm? Was het omdat de beleefdheids-grond voor den meervoudsvorm niet gevoeld werd, en daarentegen het gevoel voor het verschil van stamklinker in enkel- en meervoud van de verleden tijden zich krachtig deed gelden? (gaf - gaven; ook: kan - kunnen). En daardoor een gevoelde 2de persoon enkelvoud ook geheel in het enkelvoudskader van 1en en 3en persoon werd getrokken?

2. Waarom is daarentegen bij je met verleden tijd, de oude, oorspronkelijke vorm (je kwaamt, 2de ps. meerv.) door een geheel ongemotiveerden 3e-persoonsvorm van het werkwoord vervangen (je kwam)? Zou het toch niet uit dergelijke oorzaken voorkomen?

3. Maar waarom is gij nu weer zoo weigerachtig om zich met dien derden persoon te verbinden (gij kwam)? Zou het niet zijn, omdat gij, van Zuid-Nederlanders overgenomen, deftig gevonden vorm, in een andere sfeer thuis is, waar een anders geaard, niet louter intuïtief, maar meer bewust, en grammaticaal begrijpend, taalgevoel heerscht, met grooter besef van stijlverschil?

4. Waarom verbindt zich eindelijk jelie (toch niets dan hetzelfde je, d.i. jij, d.i. gij, met -lieden verduidelijkt als meervoud) eenerzijds even gaarne met den 3en persoon (meerv.) van het werkwoord als met den oorspronkelijk alleen passenden 2den (jelie gaan, gaat; kunnen, kunt), anderzijds vrijwel uitsluitend met den 3den persoon, en zelden of nooit anders (jullie gingen, hoorden, niet: gingt, hoordet)?

Ter beantwoording wijs ik er alleen op, dat wij hier weer in de sfeer van algemeene omgangs- en volkstaal zijn, en dat de -t in de tegenwoordige tijden in die sfeer meer steun zal hebben aan de onberedeneerd als 2e persoon enkelvoud gebruikte en ook gevoelde vormen: U en je hoort, dan in een besef van -t als meervoudsteeken van den 2den persoon: gij (tezamen) hoort. Voor den verl. tijd ontbrak zulke steun grootendeels, te sterker werd de aantrekking van: zij (ze-lie), wij gingen, enz.

Nog andere vragen moet ik laten rusten.

In de taalhistorie komen we meest al heel weinig ver met de algemeene logica; bij de actueele taalvorming, taalzorg, taaltucht kan zij meer diensten doen, mits van een bijzondere, fijne en soepele soort; mits bovendien - en dat vergete men nooit - binnen de juiste perken gehouden door taalinzicht en taalgevoel. Het moet taallogica zijn, als V. in zijn laatsten regel het noemt.

[p. 47]

En - het moge mij van het hart - een daarop berustende, in bijzonderheden gaande, beredeneerde grammaticale beschrijving van onze taal met daaraan toegekend gezag heeft ons volk, tot algemeener betere kennis van zaken, en zekerheid omtrent talrijke vragen, broodnoodig.