Onze Taal. Jaargang 10

[Nummer 4]

‘Benutten’ en ‘uitnutten’.

Een lezer vraagt ons hem voor te lichten ten aanzien van deze woorden. ‘Ik gebruik’, schrijft hij, ‘in mijne wetenschappelijke en meer practisch georiënteerde publicaties (op landbouwkundig gebied - Red.) de termen benutten, uitnutten en uitbuiten (eventueel ook uitboeren), waarin ik een climax voel en waarvan ik het tweede in dien geest pleeg te gebruiken...; uitnutten gaat voor mij verder dan benutten.’

Het is een belangrijke vraag die onze lezer aan de orde stelt; herhaaldelijk zien wij benutten gebezigd waar gebruiken het juiste woord zou zijn geweest. ‘Benutten’ is veel beperkter dan ‘gebruiken’; dit laatste omvat wel mede benutten, maar niet omgekeerd. Benutten gebruikt men van dingen, die slechts in een bepaald verband, zijdelings of toevallig kunnen dienen of meehelpen ter bereiking van een doel. Niet waar men de algemeene, gewone middelen of werktuigen noemt: gebruik je hersens, verstand, oogen, handen, vingers; gebruik toch een hamer, de tang, enz. Niet: ‘benut’ je verstand, je oogen...

Wij vermoeden dat onze lezer bedoelt te spreken van verschillend gebruik (en misbruik) van den bodem in den landbouw. In dat geval achten wij ‘benutten’ ook geheel onjuist; dan moet het zijn gebruiken (goed, op de juiste wijze gebruiken). Daartegenover staan: misbruiken, opgebruiken, exploiteeren, uitzuigen, uitknijpen, soms: uitputten; misschien ook berooven (verarmoeden). Verder: uitmergelen, een zeer goed woord!

En nu ‘uitnutten’ naast ‘benutten’. Er zit iets verleidelijks in, deze twee woorden te gebruiken die beide ‘nutten’ bevatten, maar wij moeten met zulke paar-vorming ook weer voorzichtig zijn: ze zijn niet noodig en men verarmoedigt licht de taal er mee. Wij zeggen in en uit-loopen, op en neergaan, maar waartoe zouden wij ‘komen en gaan’ vervangen door ‘komen en wegkomen’ (vgl.: maak dat je weg komt)? of ‘toegaan (vgl. toegang) en weggaan’?

Uitnutten is geen Nederlandsch, ook niet in de beteekenis, die onze correspondent er nu nieuw en speciaal aan geven wil. En waarlijk geheel overbodig. In ongunstigen zin kunnen wij, overdrachtelijk, spreken van: uitzuigen, leeghalen, enz. Bedoelt onze correspondent met ‘uitnutten’: ten volle, of volledig gebruik maken van, of gebruiken, het volle profijt trekken (zonder ongunstigen, veeleer in gunstigen, prijzenden zin), dan zagen wij hem veel liever een reeks vormen: gebruiken - volbruiken - misbruiken. Men behoeft tegen dit ‘volbruiken’ niet op te zien; men vergelijke: voltooien, voltrekken, volmaken, volvoeren, volharden, enz.

Dus hier: noch benutten, noch uitnutten. ‘Uitnutten’ verbannen wij geheel, onherroepelijk, en ‘benutten’ bezigen wij niet waar wij spreken van den bodem; wij gebruiken dien bodem, zooals wij onze hersens, onze handen gebruiken. Wij kunnen den grond goed gebruiken, ten volle gebruiken, zoo dat wij er het volle profijt van trekken, - wij kunnen den grond ook misbruiken, op onoordeelkundige wijze gebruiken, zoo dat de waarde er van vermindert; uitmergelen.

De vorm: benutten

- Wanneer wij de vele werkwoorden, gevormd met be....igen vergelijken, dan zal het ons het waarschijnlijkst voorkomen dat men eerst benuttigen gevormd heeft (18de eeuw?) en daarnaast benutten; benuttigen, zooals wij kennen bekrachtigen, beveiligen, bevestigen, 17de eeuwsch bematigen, bemoedigen, bezondigen, benaarstigen, bestendigen, bevlijtigen, bevochtigen, enz. enz.

[p. 26]

Er bestaat echter ook een heele reeks, waar het substantief-begrip de kern schijnt te zijn (en voor niet weinige is het onduidelijk, of het adjectief of substantief het grondwoord is). Daarbij merken wij op, dat er vele werkwoorden van deze soort zijn, die een vorm naast zich hebben zonder -ig-, nòg of in oudere taal: bezolden, bevochten, berichten, beschaden, beschulden, beeinden, bevesten, betichten, enz. (vgl. besmetten, bekladden). Begrijpelijk bij een deel: bevochten, beschulden, en dgl.; het grondwoord kon vocht of vochtig, schuld of schuldig zijn. Zoo drong -ig ook in werkwoorden, waar het niet behoorde (omdat er geen adjectief op -ig bestond), en ten slotte ging men ook werkwoorden, die van ouds -igen hadden, zonder dat -igen gebruiken. Zoo vindt men zelfs: beveilen!

Voor benutten is het niet zoo duidelijk; er zal denkelijk ook wel invloed van het Hd. gewerkt hebben. Siegenbeek verzette zich tegen den vorm benutten, en later Potgieter (om wiens aanmerking Bogaers er ‘gebruiken’ voor in de plaats stelde). De Vlamingen hadden er geen bezwaar tegen, en gebruikten vooral benuttigen vaak, tegen welks vorming en beteekenis (nuttig maken, ten nutte maken, dienstbaar maken) o.i. ook geen taalkundig bezwaar kan gelden.

Bogaers had zijn benutten, toen hem het onwenschelijke daarvan was duidelijk geworden, kunnen wijzigen in benuttigen en wij zouden er o.i. goed aan doen door ook dezen laatsten vorm te bezigen.