Onze Taal. Jaargang 9

[Nummer 11]

De taal,... de ziel der natie.

Nu, na langen tijd van onverschilligheid, alom weer het besef groeiende is, dat de taal behoort tot de kostelijkste bezittingen van een volk; nu wij ons weer bewust worden van het innige verband, dat bestaat tusschen volk- en taalgemeenschap; nu wij weer gevoelen dat een vergrijp tegen de taal een aantasting is van een der hoogste nationale waarden - richten zich vanzelf onze gedachten op den strijd, dien onze voorvaderen hebben gevoerd ter verdediging van dit bezit, zoo onverbrekelijk verbonden aan onzen eigen volksaard en karakter, aan ons bestaan, onze levenswijze en zeden.

Een strijd, niet tegen buitenlandsche vijanden, maar tegen onze eigen tekortkomingen, onze onverschilligheid, onkunde en smakeloosheid. Want deze zijn het die het kwaad hebben teweeggebracht, waaronder onze taal thans lijdt.

Het spreekt vanzelf dat een volk als het onze, met zijn levendige verkeer met de omringende landen, zich niet heeft kunnen - en mogen - afsluiten voor invloeden van buiten, invloeden die, mits met verstand geleid, niets dan zegenrijke gevolgen voor onze cultuur zouden hebben opgeleverd, maar die ons thans, door onze gemakzucht, onze neiging tot naäperij en ijdel vertoon, zoo menigmaal tot groot nadeel hebben gestrekt.

Het is overbekend, hoezeer reeds van de middeleeuwen af, onze Dietsche taal heeft bloot gestaan aan het gevaar van overstrooming door vreemde elementen; eerst van het Fransch, daarna - onder de Beiersche hertogen - van het Hoogduitsch; onder de Bourgondische heerschappij was het weer het Fransch waarmede wij onze taal dreigden te verstikken.

Reeds in het midden der 16e eeuw begon het verzet tegen deze taaloverwoekering. Wij denken aan Simon Stevin, den leermeester en vriend van Prins Maurits; aan Spieghel, den samensteller van onze eerste grammatica; aan Hooft, die in zijn ‘Nederlandsche Historiën’ alle Fransche termen vernederlandschte en daarbij menigmaal zulk een gelukkigen greep deed. Wij herinneren ons hoe Huygens den spot kon drijven met den Haagschen hofjonker, wiens taal meer Fransche woorden bevatte dan Hollandsche; hoe Bredero met minachting sprak over verwaande advocaten en jonge dokters, wier ‘brooddronken luyicheydt’ hun belette hunne gedachten in behoorlijke Nederlandsche woorden uit te drukken. Hugo de Groot stemde mee in het koor van literatoren, dat tegen al deze vreemde woorden opkwam. Coornhert, Kiliaen, Marnix, en wie al niet.

* _* *

Maar één ding zal den leek op dit gebied vreemd vallen. Alle critiek richtte zich naar het Zuiden, zoo goed als nooit vindt men dat er gevaar wordt gevreesd uit het Oosten. (De tijd der Anglicismen zou pas later komen.) Zelfs was het heel gewoon, dat men bij de bestrijding van het vele ingedrongen en zich indringende Fransch argeloos naar de Duitsche landen uitzag om steun. Met politiek had dit niets te maken, met godsdienst, voor een bepaalde periode, slechts ten deele. Op het gebied van de letterkundige kunst, en de kunst en wetenschap in het algemeen, stond men doorgaans veel nader bij de Franschen dan bij de Duitschers. Marot, de Pléiade, en vooral Du Bartas waren hier in de 16e eeuw de geëerde dichtmodellen. Daarna kwamen de Fransche tragici. Het groote politieke conflict met Frankrijk kwam pas in de tweede helft der zeventiende eeuw; tot zoolang waren zij en wij meest bondgenooten. En de Fransche Hugenoten stonden ons vrij wat nader dan de Duitsche Lutheranen; slechts met een klein deel van Duitschland kon men hier gods-

[p. 50]

dienstgemeenschap gevoelen in engeren zin. De afkeer van Fransche inmengsels in onze taal bewijst niets van afkeer van het Fransche volk, alleen fierheid op de eigen, oeroude taal, zoozeer onderscheiden van het uit verbasterd Latijn gesproten Romaansch; tusschen deze twee liep een vaste taalgrens, die voor niemand onzeker kon zijn. Heel anders was het met de taal van onze Oosterburen. In de Middeleeuwen was er gestage aanraking tusschen het literaire Dietsch en het literaire Nederduitsch geweest; de taal van onze Oostelijke gewesten en die van heel Nederduitschland liepen bijna ongemerkt in elkaar over. Het ‘Oostersch Nederlandsch’, dat eerst door de moderne devotie en daarbij aansluitend door de Duitsch-Nederlandsche reformatie, een kans heeft gehad de kern te worden van een algemeene Noordnederlandsche schrijftaal, had men met haast evenveel recht Westersch Nederduitsch kunnen noemen. De Oostelijke taalgrenzen waren vlottend, niet zeker, niet duidelijk. In het midden der 16e eeuw vonden tal van Nederlandsche hervormingsgezinden in tegenwoordige Duitsche grensgebieden een min of meer veilige toevlucht: Emden vooraan, waar Wtenhove een bijbelvertaling bewerkte, die een mogelijke en wenschelijke taaleenheid tusschen die landen en de Nederlandsche gewesten tot veronderstelling en bijbedoeling had. De uitwerking van de gedachte bleek iets te radicaal; maar het denkbeeld zelf had niets absurds. Daarbij was ook de afscheiding, de begrenzing van Hoog- en Nederduitsch, hoezeer door de Hoogduitsche klankverschuiving veel blijkbaarder dan die tusschen Frankisch Nederlandsch en Saksisch Nederduitsch, nog lang niet zoo vast als in later tijd, terwijl de overheersching van het Nederduitsch door het Hoogduitsch, zooals wij die thans kennen, nog grootendeels verborgen lag in de toekomst. Zoo was het een niet ongewone meening te onzent in de 16e en althans het begin der 17e eeuw, dat men ter verrijking van de Nederlandsche taal (zooals Spieghel het uitdrukte) ‘uyt elcke verscheyden Duytsche spraack.... de eyghenlyckste woorden zoeken’ kon. Zoo bevreemdt het ons niet langer, dat men in de 16e en het begin der 17e eeuw vrij wat uit het Neder- of Hoogduitsch ontleend vindt; er zijn daarvoor redenen genoeg aan te wijzen.

Pas in de tweede helft der 18e eeuw, beter nog het vierde kwart, komt er nieuwe Duitsche invloed van belang op onze taal. Literair waren de rollen der 17e eeuw nu omgekeerd: onze letterkunde was geen voorbeeld meer voor de Duitsche, maar de in dezen tijd snel tot groote hoogte gerezen Duitsche literatuur werd bij ons tot wegwijster en voorbeeld, zoowel door de practijk als door de theorie (de Duitsche aesthetica, eerst de sentimenteele, dan de romantische literatuur). En daar kwam de Duitsche philosophie en theologie nog bij; de ‘Popularphilosophen’, de ‘Aufklärung’, Kant straks, en zoo verder. Bilderdijk, ondanks zijn zeer groote bezwaren tegen de theologische en wijsgeerige richtingen in Duitschland, ondanks zijn oprechte liefde voor en zijn grondige kennis van zijn moedertaal - die hij verrijkte door tal van halfverouderde woorden in eere te herstellen - zelfs Bilderdijk wist niet te ontkomen aan de overneming van een aantal nieuwe germanismen.

Tot een gezette bestrijding van dit nieuwe gevaar voor onze taal - te dreigender voor het eigen karakter van het Nederlandsch, naarmate de mededeelende taal nauwer met de onze verwant was (het Fransche gevaar was te allen tijde veel gemakkelijker waarneembaar geweest) - kwam het eerst met Lulofs Kakografie en met Siegenbeek's Lijst van Woorden en uitdrukkingen met het Nederlandsch taaleigen strijdig.

De taalkundige vaktijdschriften, en de letterkundige en algemeen-wetenschappelijke periodieken keerden zich sinds dien tijd gedurig tegen het kwaad der germanismen; nu, evenmin als vroeger bij het verweer tegen de gallicismen, uit afkeer van een volk - van welks wetenschap en literatuur men rijkelijk genoot - maar uit liefde voor zijn eigen taal en gedreven door zorg voor het ongerepte behoud van eigen taal- en volkskarakter. Het literair-critische tijdschrift ‘heel op rijm’ van den jongen Ten Kate en zijn medestanders: ‘Braga’, dat de Nederlandsche romantische dichters spottend te lijf ging, parodieerde ook hun rijkdom aan germanismen. Beets waarschuwde vele malen, in dicht en proza, tegen dezen vorm van taalbederf; Van Vloten desgelijks. Prof. Matthijs de Vries, de grondlegger van het woordenboek der Nederlandsche Taal, keerde zich scherp tegen het euvel der germanismen en weigerde zulken woorden een plaats in het woordenboek.

De Vries heeft den maatstaf, dien hij bij de beoordeeling of een woord, ontleend aan, of gevormd in navolging van een vreemde taal, moest worden afgekeurd, een drietal regels vastgesteld. Hij verwierp zulke ontleeningen: 1^o wanneer zij door hun vorming in strijd waren met den eigen aard van onze taal; 2^o wanneer het ontleende woord in onze taal reeds met een andere beteekenis in gebruik was; en 3^o wanneer de ontleening overbodig was, doordat er reeds een goed woord met dezelfde beteekenis bestond. Deze regels zijn door jongere taalgeleerden als Verdam en Te Winkel bruikbaar geacht en ons dunkt dat zij voor vele taalgeleerden van thans nog bruikbaar zullen zijn.

‘K. Veenenbos’, een taalgeleerde wien men stellig geen overdreven purisme zal willen aanwrijven, over germanismen sprekende, is van oordeel dat zij in den wortel kunnen worden aangetast door het tegengaan van vluchtigheid en slordigheid en door het beoefenen van nauwkeurigheid van uitdrukken. En als deze schrijver

[p. 51]

zegt, dat het ‘aan de beoordeeling van vakmannen staat, of bestaande of zelfbedachte Nederlandsche termen even doeltreffend zijn als de vreemde’, en er bijvoegt: ‘Is dit het geval, dan hebben inheemsche termen veel voor’, dan zullen velen van ons ook daarmee kunnen instemmen, al zouden wij geneigd zijn te zeggen, dat voor den Nederlander, het Nederlandsch alles voor heeft!

Men ziet in deze germanismen - en in barbarismen in het algemeen - wel eens iets als een soort ‘pénétration pacifique’ van de vreemde taal of het vreemde volk, en in het verweer daartegen een strijd tegen die taal of dat volk. Niets is minder waar; de Franschman ‘stuurt’ ons geen gallicismen, de Duitscher dringt ons geen germanismen op. Het proces speelt zich hier af, bij ons; het barbarisme maken wij. Wij stellen het samen uit Nederlandsche taalelementen; het buitenland heeft er part noch deel aan. Daarom gevoelen wij dat De Vooys zich niet gelukkig uitdrukt, als hij zegt dat men moet nagaan wat onze vaktalen aan het Duitsch danken en ‘te wijten hebben’. ‘Danken’, goed, maar ‘wijten’ stellig niets; niet aan het Duitsch, noch aan eenige andere taal. Te verwijten hebben wij onszelf.

Het verweer tegen onze gewoonte germanismen te vormen is moeilijk, ook al omdat het den leek niet steeds mogelijk zal zijn met juistheid te beoordeelen of een vorming moet worden beschouwd als te zijn: in strijd met den eigen aard van onze taal. Daarom kan bij dit verweer de hulp van den vakman niet worden ontbeerd.

Toch staat de leek ook zonder deskundigen bijstand niet volstrekt hulpeloos. Wie met eerbied zijn taal beschouwt, mag rekenen op de hulp van een innerlijken mentor: zijn taalgevoel. Die gevoeligheid voor hetgeen wel en hetgeen niet gezegd kan worden; wat Kluyver noemt ‘de goede smaak’. ‘La conscience de la langue’; ‘der richtige Takt’. Die ook ‘Veenenbos’ erkent als maatstaf voor persoonlijk gebruik.

Terecht worden wij aangespoord tot natuurlijkheid, ook in onze schriftelijke uitdrukkingen; worden wij gewaarschuwd tegen de neiging om ‘mooi te doen’ en ‘na te doen’. Wij kunnen het aan dichters en literators overlaten hun taal door barbarismen te ‘verrijken’. ‘'t Is des dichters recht, Graecismen, Hebraïsmen, Gallicismen en alle ismen der wareld te gebruiken, mits hy het versta, en zijn taal er niet meê besmet, maar versierd worde’, zei Bilderdijk. Wij zullen in het midden laten, of elk barbarisme dat deze dichter bezigde, heeft bijgedragen tot verrijking van onze taal, maar niet zonder reden merkte De Jager op, Bilderdijks uitspraak citeerende: ‘In het belang van de zuiverheid onzer taal wenschen wij, dat zij door onze aankomende dichters niet te zeer mogen worden behartigd’. Wij, die geen dichters zijn, zullen stellig aan deze ‘verrijking’ geen behoefte hebben.

Laat ons dus rustig voortgaan met ons werk, het werk dat immers gedaan moet worden. En laat het ons niet verdrieten als men ons bejegent met sarcasme of hoon, of met welk middel men ons streven - met goede of kwade bedoeling - wil schaden.

Puristen? Goed; het woord is niet op ons van toepassing, maar wil men het gebruiken, het deert ons niet. Trouwens, de purist, om weder een woord van Dr. A. Kluyver aan te halen, ‘heeft zeer sterk het besef dat een Hollander, met zijn goede en minder goede hoedanigheden, nu eenmaal iets anders is dan een Duitscher of een Franschman, en dat een bepaald volk ook op een eigenaardige wijze denkt en spreekt’. En verder: ‘...., het is.... zeker in het belang van onze nationaliteit ook de rechten van het purisme te erkennen’.

Laat ons dus rustig voortgaan met onzen strijd voor het behoud van onze taal in haar besten staat, de taal, die gegroeid is in ons volk, die ten innigste is verbonden aan onzen volksaard en karakter, onzen oorsprong, geschiedenis en aanleg; onze eigen taal, die ons stempelt tot Nederlanders, ons volk tot het Nederlandsche volk.