Onze Taal. Jaargang 9

[Nummer 10]

Semantiek.

De semantiek - vroeger genoemd semasiologie (afgeleid van σημαινω = beteekenen) - is de leer van de beteekenis der woorden; ook - en vooral - van de verandering der beteekenis, van de begripswijzigingen. Als zelfstandige tak van taalwetenschap van betrekkelijk jongen datum; heel belangwekkend, maar ook heel moeilijk. Niet iets voor ons, leeken.

Toch loont het de moeite eens kennis te nemen van wat de semantiek aan het licht heeft gebracht; al was het maar alleen om onze belangstelling in al wat de taal betreft te verlevendigen. Een goeden gids vinden wij daarbij in het geschriftje van Professor De Vooys: Inleiding tot de studie van de woordbeteekenis.

Wat beteekent ‘een woord’? Het symbool, gekozen tot aanduiding van een zaak of een begrip. Dat is het woord, maar het ‘beteekent’ veel meer. Voor den spreker omvat het een heel complex van gedachten en voorstellingen, een groot gebied, waarvan de grenzen niet steeds scherp afgebakend zijn. Dit omvat het ook voor den hoorder, maar bij den hoorder misschien een heel ander veld van gedachten dan bij den spreker. Het komt er dus voor den spreker op aan, zijn woorden zoo te kiezen en samen te voegen, dat zijn - onuitgesproken, immers slechts door symbolen aangegeven - gedachtencomplex bij den hoorder weerklank vindt.

Het zinsverband helpt ons om het woord te verstaan. Want ofschoon wij de woorden, elk afzonderlijk, in tijdsorde waarnemen, wij verwerken den zin en geven het woord daardoor de beteekenis, die de spreker er aan toekende. Mits wij daarbij de sfeer gevoelen, waarin de spreker zich beweegt en ook de situatie kennen; want evenmin als het enkele woord steeds in staat is ons de bedoeling van den spreker te doen kennen, is de zin, los gemaakt van den ‘context’, voldoende om een volledig contact teweeg te brengen.

Wat zegt ons ‘openen’? Het onderstelt een heel andere beweging, naar mate men spreekt van: een deur, een venster, een pakket, een slot, een boek, de gordijnen, de oogen, de armen, den mond openen; of abstract: een zaak, een vergadering, een discussie, een mogelijkheid openen. ‘Volk’; het woord heeft vele beteekenissen, maar gekoppeld met een tegenstelling - volk en vorst, volk en adel, volk en beschaafden, volk en individu, volk en stam, volk en bourgeoisie - toont het ons, welke van de onderscheidene beteekenissen de bedoelde is.

De spreker, een woord kiezende, laat zich daarbij leiden door de bij hem aanwezige gedachtenassociaties; bestaan er bij den hoorder dezelfde verbindingen, dan komt de beteekenis goed over. De spreker heeft daarbij wel de moeilijkste taak: de weg van ‘woord’ tot ‘zaak’ is gemakkelijker dan omgekeerd. Wie in een vreemde taal de woorden vlot begrijpt, d.w.z. zonder moeite van het woord tot de zaak komt, zal vaak lang moeten zoeken naar het woord voor een bepaalde zaak.

Voor den primitieven mensch is het woord de zaak zelf; in de Middeleeuwen kende men de latijnsche uitspraak: ‘nomina sunt consequentia rerum’. Als de minder ontwikkelde een vreemdeling iets duidelijk wil maken, zal hij het woord, dat voor hem voor de zaak ‘staat’, nadrukkelijk en duidelijk uitspreken; dan moèt de vreemde het wel begrijpen. Nyrop vertelt van een Duitscher, een Italiaan en een Hongaar, die in een twistgesprek geraakten, wie de beste taal had. De Duitscher vroeg: hoe noemen jullie water. De

[p. 46]

Italiaan antwoordde ‘acqua’; de Hongaar ‘viz’, waarop de Duitscher triomfantelijk uitriep: ‘Wir aber nennen es Wasser, und es ist auch Wasser!’ - ‘Fromage’, zei een Duitsch meisje, ‘warum Fromage? Käse ist doch viel natürlicher!’

De oorsprong van een woord ligt dikwijls in het duister; ook al weet de lexicograaf ons te brengen tot den eersten gebruiker, de bestanddeelen waaruit deze het woord maakte, liggen al weer in een vroeger tijdperk. De etymologie van het woord verdwijnt allengs uit het bewustzijn: een spin is een spin en een web is een web; weinigen denken daarbij aan spinnen en weven. Dat ‘puik’ en ‘saai’ oorspronkelijk namen voor soorten van laken zijn geweest, ontgaat zoo goed als elken gebruiker van deze woorden; als een Franschman ‘arriver’ zegt, denkt hij niet aan ‘rive’.

Men kan dit een gelukkig verschijnsel achten; als wij bij ‘kapper’ steeds bleven denken aan den man die ons ‘kapt’, een kap op zet, het hoofd bedekt (Fr. coiffer), zouden wij er niet mee tevreden zijn den man, die thans zoovele en verschillende manipulaties verricht, met ‘kapper’ te bestempelen. Een ‘snijder’ doet meer dan de kleeren snijden; een loodgieter meer dan lood gieten.

De zaken veranderen maar het woord blijft. Een begraafplaats heet kerkhof, ook ver van de kerk. Ons ‘behang’ wordt niet meer ‘opgehangen’ en bij het ‘opwinden’ van de klok winden wij geen gewicht meer ‘op’. Een oor‘ijzer’ kan van goud zijn, een strijkijzer van koper, een hoefijzer van zilver; een dobbel‘steen’ van been, een dominosteen van hout en een schoorsteen van ijzer. Wij drinken frambozen-‘limonade’ en laten onze kiezen met goud ‘plombeeren’.

Bij de verkorte uitdrukking, de ‘ellips’, krijgt het overblijvende deel de beteekenis die aan de geheele samenstelling of verbinding werd gehecht. Brief beteekende eerst: een document, een stuk papier; de tegenwoordige beteekenis ontstond door afkorting uit zendbrief. Spoor (reizen per spoor) is ontstaan uit spoortrein, en trein uit wagentrein. Met de kaart van Europa bedoelen wij de landkaart; de loods is de man die loodst, dus de loodsman. Als de drukker spreekt van pers dan bedoelt hij de drukpers; de kaasmaker bedoelt er heel wat anders mee en de wijnbouwer weer iets anders. ‘Zetten’ in de vaktaal van een juwelier is niet het ‘zetten’ van den chirurg. ‘Varen’ was oorspronkelijk ‘gaan’; in het oosten van ons land met weinig water, heeft het de beteekenis gekregen van: rijden; in het waterrijke Holland: zich voortbewegen in een schip of schuit.

Wij ontleenen een woord aan een vaktaal en als wij dit doen, krijgt het een andere beteekenis dan het oorspronkelijk had. Wij spreken van: op iets aan sturen, ergens belanden, te land komen, van streek zijn, uit den koers raken, van wal steken, alle uitdrukkingen ontleend aan de zeemanstaal. Aan de visscherij: beet hebben, naar iets hengelen, aan den haak slaan, bij de vleet.

Uit allerlei vaktalen zijn woorden of uitdrukkingen - met geheel veranderde beteekenis - doorgedrongen in de algemeene taal. Van den timmerman: pal staan, opvijzelen, iets is niet ‘in den haak’; van den goudsmid: toetsen; van den wever: op touw zetten. Uit militaire taal: rechtsomkeert maken, met grof geschut, het veld ruimen, de volle laag geven, in 't vizier krijgen. Uit de taal van spel en sport: aftroeven, overtroeven, open kaart spelen, kleur bekennen, botvieren, schaakmat zetten. Een goed gebouwd schip is sterk van inhout; wij vergeten de afkomst, verstaan het woord niet meer en maken er, toegepast op de menschelijke constitutie, ‘inhoud’ van.

Ons woord ‘ding’ (Fr. chose) is oudtijds ontleend aan de rechtstaal; trouwens het Fransche woord ook: aan causa.

Wie een vreemde taal kent, zal neiging hebben daaraan voor zijn eigen taal te ontleenen. ‘Gevaar loopen’ zal het eerst gebezigd zijn door iemand die ‘encourir danger’ kende. Het Nederlandsche ‘geest’ heeft den invloed ondergaan van het Fransche ‘esprit’.

Het Middeleeuwsche ‘dorper’ kan gedegradeerd zijn, onder invloed van de overeenkomstige beteekeniswijziging van ‘vilain’; maar het kan ook zijn dat in beide gevallen gelijke sociale omstandigheden hebben gewerkt.

Een woord kan overgaan tot een andere beteekenis ten gevolge van bepaalde associaties. Een gracht (graft, grecht, greft) is een gegraven sloot, maar nu varen wij niet alleen ìn de gracht, wij wonen of loopen er op. Het woord ‘tuin’ beteekende eertijds alleen ‘afscheiding’; nu ook wat binnen die afscheiding is.

Wij zeggen dat wij ‘een glaasje’ drinken, maar wij denken aan den inhoud van het glas. De associatie van ‘schotel’ met wat zich er op bevindt, doet ons spreken van: een (kouden) schotel gebruiken; ‘gestampte pot’ eten. ‘De ketel kookt’; men kan zich het kokende water niet denken zonder den ketel.

Associaties van allerlei aard werken hier mede. Op grond van tijdsverband: Wij laten hetzelfde woord dienen voor nu, voor een tijd die kort geleden was, en een die weldra komende is. ‘Zoo straks was hij nog hier’ en ‘hij komt straks’. Het Mnl. ‘tehants’ heeft betrekking op het naaste verleden èn op de toekomst (weldra); in modern Nederlandsch is thans = nu.

Tijdsaanduidingen kunnen de naam worden voor wat in dien tijd plaats vindt. Mijn twaalfuurtje, een after-dinner. Omgekeerd wordt de tijd wel aangeduid naar de vulling van den tijd: Hildebrand's veerschipper kon een anecdote ‘vele bruggen’ uitrekken. Met ‘na tafel’, ‘onder tafel’

[p. 47]

wordt bedoeld: na of gedurende den tijd van het maal.

Oorzaak en gevolg zijn in de voorstelling vaak nauw verbonden. Als men hoort zeggen: ‘De ambtenaar heeft er zijn stempel op gezet’, dan kan men tegelijk aan het instrument en aan het afdruksel denken. Wij spreken van: vuile vingers op een boek, van voetstappen in het zand. Werk wordt gebruikt voor allerlei product van het werken (kunstwerk, bouwwerk, boekwerk en handwerkje).

Associaties tusschen abstracte begrippen en concrete voorstellingen leiden er toe dat de naam van de eerste wordt toegepast op de tweede: een hoogte, een sterkte. De geestelijkheid, de overheid. Een woning, een bedding, een rekening. Een graafschap, landschap; de nakomelingschap. Een heerschap.

Synaesthesie is bij-waarneming; alweer een oorzaak van begripswijziging. Er is verwantschap tusschen gezicht en gehoor en wij spreken van: schelle, heldere, schrille, luidsprekende, schreeuwende kleuren. Kleuren kunnen ‘harmonisch’ zijn; zij kunnen ook tegen elkander ‘vloeken’. Een kleur kan ‘schateren’. Omgekeerd spreken wij van een ‘donker’ geluid.

Tastindrukken kunnen worden overgedragen op geluiden, deels ook op kleuren; ‘scherp’ ook op reuk en smaak. Smaak en reuk kunnen ‘zoet’, ‘zuur’, ‘bitter’ zijn.

Wij passen het begrip van bewegingswoorden toe ook op innerlijke gevoelens en functies van het verstand; wij gevoelen ons: terneergedrukt, beklemd, terneergeslagen, neerslachtig; be‘nauw’d. Wij gevoelen ‘angst’, zijn ‘bang’ (uit be-ang; vgl. ‘eng’). Onze aandoeningen drukken wij uit met woorden voor uiterlijke prikkels; wij zijn: getroffen, geraakt, bewogen, geroerd, driftig, geprikkeld. Geestelijke eigenschappen worden ook aangeduid met bewegingswoorden: vooruitstrevend, voortvarend, vasthoudend, reikhalzend.

De eigenlijke metaphoor hoort thuis bij de stijlkunde, niet bij de semantiek; maar als het gevoel voor de beeldspraak is verbleekt en wij dat, wat oorspronkelijk metaphorisch was, gaan gevoelen als de eigenlijke benaming, dan zijn wij op het gebied van de semantiek gekomen. Als wij spreken over een tuinslang of gasslang, denken wij dan nog aan het dier? Als wij zeggen, dat wij een indruk hebben gekregen, bedoelen wij dan den in-druk? denken wij bij: ‘bezielende drijfveeren’, ‘een hinderlaag ontmaskeren’, ‘lauweren oogsten’ nog aan beeldspraak? Hier is het gevoel voor de metaphoor verdwenen en het woord heeft een nieuwe beteekenis gekregen. Hoe anders zou men kunnen komen tot: ‘de schaduwzijde in het licht stellen’!

Gevoelen wij ons krijgshaftig als wij spreken van: in de bres springen, lont ruiken, iemand in het harnas jagen, in 't krijt treden, iets in het schild voeren, van leer trekken?

Het is stellig dwaas om te spreken van: de suikerbiet, als reddende engel waarop de landbouw drijft - omdat dit werkelijke beeldspraak is; maar het is volstrekt niet dwaas om het ‘hoofd’ van den staat een beslissenden ‘stap’ te laten doen. Hier hebben wij verbleekte beeldspraak en gewijzigde woordbeteekenis.

De woordbeteekenis kan wijziging ondergaan door verschuiving van de gevoelswaarde. Vondel gebruikte in zijn verzen woorden als: zuipen, paaien, beteuterd, onbeschoft, naer; zij zijn nu afgedaald tot lageren taalkring. ‘Stinken’, eenmaal een sierlijke uitdrukking, is nu bijna plat geworden. Omgekeerd: ons ‘aarzelen’ was, evenals fr. ‘reculer’, vroeger een platte uitdrukking; zij behoort thans tot de gebruikelijke taal. Zijn ‘tête’ en ‘manger’ niet ontleend aan ruwe Romijnsche soldatentaal?

Veel van wat vroeger slechts neutrale beteekenis had wordt nu gebruikt in gunstigen of ongunstigen zin: slecht, oorspronkelijk gewoon maar: vlak; ‘verheven’ en ‘uitmuntend’, vroeger neutraal, nu gebruikt in gunstige beteekenis. Berucht (vroeger ook: beroemd), raar (oorspr. zeldzaam), haveloos (o. arm), wuft (o. bewegelijk), wulpsch (o. dartel) enz.

Waarom juist een bepaald woord ongunstig wordt, en een daarmede gelijkstaand gunstig, is dikwijls moeilijk te zeggen; de taal is grillig. Als het genie van een kunstenaar een hoogen trap heeft bereikt, kunnen wij zeggen dat het niet te evenaren is (ongeëvenaard); dat het zonder weerga is (weergaloos), maar de kunstenaar zou het ons niet in dank afnemen als wij van hem getuigden, dat hij ‘onverbeterlijk’ (niet te verbeteren) is!

Een euphemisme is een verzachtende omschrijving van iets, dat onaangenaam of aanstootelijk is. Maar als wij het niet meer als zoodanig gevoelen, krijgt het verzachtende woord de kleur van het aanstootelijke of onaangename, dat het wilde vervangen: de beteekenis is veranderd. ‘Misselijk’ (oorspr. vreemd, zonderling) is geen euphemisme meer voor: braakneiging hebben - het beteekent het thans; evenals ‘onpasselijk’, dat oorspronkelijk in ruimer zin ongesteld beteekende. ‘Zich van kant maken’ was: zich uit de voeten maken, en werd als euphemisme gebruikt voor: zich van het leven berooven. De oude beteekenis is verloren gegaan en een nieuwe is ontstaan. Wij zullen dus weer naar een nieuw euphemisme moeten zoeken.

Men gebruikt een woord ironisch of in scherts, juist om het tegenovergestelde aan te duiden. In het gebruik verbleekt de oorspronkelijke beteekenis en krijgt het aanvankelijk ironisch of

[p. 48]

schertsend gebruikte woord de beteekenis van het tegendeel. ‘Iemand iets wijs maken’ beteekende oorspronkelijk: iemand van iets op de hoogte brengen; ironisch gebruikt: iemand voor den gek houden. Het beteekent nu niets anders dan dit laatste. ‘Havenen’ was oorspronkelijk: in orde maken, netjes maken (een kindje werd ‘gehavend’); toetakelen, niets anders dan: (een schip) van tuig voorzien. ‘Salve’ is een vriendelijke welkomstgroet, maar een ‘salvo’ van het geschut zal wel eerst ironisch bedoeld zijn geweest.

Zooals het begrip van metaphoor en euphemisme verbleekt, zoo zijn wij ons niet meer bewust dat sommige woorden, die ons nu ‘gewoon’ toeklinken, oorspronkelijk hyperbolen en krachttermen waren. Oneindig, onafzienbaar, eeuwig, ontelbaar, talloos; erg, vreeselijk, verschrikkelijk, ontzettend, ijselijk, gruwelijk. Er zou een interessante studie te schrijven zijn over de geschiedenis van krachttermen; er is n.l. een voortdurende wisseling, er is ‘mode’ in. Niet lang geleden werd de spot gedreven met het mode-woord ‘beslist’; nu schijnen ‘ontstellend’ en ‘ongelooflijk’ weer in de mode te zijn; ‘intens’ schijnt terrein te verliezen.

Er zijn taalgebruikers die bezwaar maken tegen ‘erg’ mooi, ‘vreeselijk’ aardig; maar zij vergeten, dat ‘zeer’ oorspronkelijk pijnlijk was, en dat ‘weinig’ met weenen samenhangt!

Een ‘praegnante’ beteekenis krijgt een woord in emphatisch gebruik. Hij gedroeg zich als een màn. Dat is nog eens een kèrel! Dat is kwalitèit!

De beteekenis verzwakt door declasseering; woorden met een rijken, soms zeer geschakeerden inhoud kunnen verbleeken tot betrekkingswoorden. Zoo de w.w., die tot zgn. koppelwerkwoorden worden: zijn, worden, blijven; ook ‘staan’, ‘vallen’. ‘Dat staat te bezien, valt te betreuren’. Een zin wordt ‘gedegradeerd’ tot modaal bijwoord: misschien (uit: mach scien); imperatieven verzwakken tot interjecties: Kom, kijk, zeg, wacht, hoor.

Vertoont een woord tweeërlei vorm, dan kan bij zulke ‘doubletten’ verschil van beteekenis ontstaan: doof, dof en duf; broos en bros, ruw en ruig enz. Er ontstaat verschil in beteekenis tusschen den vollen en den verkorten vorm: boedel en boel, gracht en graf, gift en gif, teder en teer; tusschen woorden met tweeërlei geslacht: de steen, het steen; de mensch, het mensch; met tweeërlei meervoud: kleeden en kleeren; bladeren en bladen.

Klank- en begripsassociaties leiden tot beteekenisverandering. Week vleesch is brât; door klankgelijkheid met braden is wildbraat geworden: gebraden vleesch. Hanteeren is Fr. voor ‘met iets omgaan’; ons ‘hand’ heeft er een nieuw element in gebracht. ‘Reizig’ en ‘eischelijk’; door de bijgedachte aan rijzen en ijs ontstaan; rijzig en ijselijk.

Door de gedachte aan ‘glad’ krijgt gladakker (maleisch voor hond) de beteekenis van: een gladden vent; uit 'n eidas (hagedis) maken wij nijdas, een nijdige kerel; pootig (oorspr. hoofdig) wordt: voorzien van stevige handen.

De synoniemen vormen een afzonderlijk hoofdstuk: woorden met dezelfde of nauwverwante beteekenis. Synoniemiek is dus vergelijkende semantiek. Een nauwkeurige analyse van het gebruik van bepaalde synoniemen leidt soms tot allerlei ingewikkelde verhoudingen; bij ‘gaan’ en ‘loopen’ zit het verschil niet alleen in de snelheid.

Het is niet altijd de begripsinhoud van het woord die den doorslag geeft bij het gebruik; men heeft zich bij de keus uit synoniemen af te vragen: in welke taalsfeer behooren de woorden thuis; wat is de gevoelswaarde. Naast ‘fiets’ staat het meer ‘ambtelijke’ woord ‘rijwiel’; naast ‘auto’ of het deftiger ‘automobiel’, in de taal van de autobezitters ‘wagen’. ‘Spoedig’ klinkt vormelijker dan ‘dadelijk’ of ‘gauw’; meer familiaar is ‘direct’, weer een trap lager ‘subiet’. ‘Onderwijzer’ en ‘schoolmeester’, ‘predikant’ en ‘dominee’ zijn synoniemen, maar de gevoelswaarde der woorden verschilt.

De semantiek is een tak van taalwetenschap en valt als zoodanig buiten het bestek van ons, leeken op het gebied van de taal. Maar wie zich de moeite getroost het in den aanhef genoemde werkje van Professor De Vooys aandachtig door te lezen, zal zijn moeite rijkelijk beloond vinden.