Onze Taal. Jaargang 9

Van onze leden.

Taalbederf.

Wijlen ons lid Dr. Van Raalte heeft eens zijn hart gelucht in het volgende ‘krantenbericht’:

Het taalbederf grijpt - ondanks de actie van het genootschap ‘Onze Taal’, ondanks Charivarius en zijn navolgers - steeds in sterkere mate om zich heen.

Het volgende krantenbericht is samengesteld uit woorden en uitdrukkingen, die dreigen gangbaar te worden, indien het verzet tegen de verwaarloozing van onze moedertaal niet in kracht toeneemt.

Verkeer gesperd.

Een betere firma in speelwaren had onlangs van een klant, middels een vertrouwelijk schriftstuk, het verzoek gekregen voor de aanlevering van zulke speelwaren, waarvan zij den alleenverkoop heeft, den nacht te benutten.

Sinds heeft de bedoelde firma, gewetensvol, bezorging in den nacht regelmatig doorgevoerd, al moge dit eigendommelijk schijnen. Het was ja niet aan haar te beoordeelen, waarom het zich handelt bij den wensch van haar klant.

De firma had te meer oorzaak, die nachtelijke aanleveringen niet stil te leggen, aangezien de klant elke maand aan zijne verplichtingen restloos voldeed door overwijzing van de verschuldigde bedragen.

De aangestelden van de firma - die, zooals in dezen tijd meer voorkomt - toch al hang hebben tot arbeidsonlust, beschouwden dezen arbeid om middernacht als een arbeidsvijandige daadzaak, te meer omdat ook zij het interesse van den klant, des nachts goederen te ontvangen, die deze toch geruimen tijd moet opbewaren, vragelijk achtten.

Nu zij reeds meerdere malen dit omleggen van den normalen leveringstijd - die een beduidende onderbreking van hun rusttijd vorderde - hadden meegemaakt, spraken zij op eerewoord af, er spoedigst een einde aan te maken.

Op een aanhangwagen baarden zij de goederen op, reden naar de plaats van nederlage van den klant en belden aan. Aangezien de concierge boven in den hoogbouw woont, duurt het steeds eenigen tijd, eer hij opent. Vanzelf sprekend was dit ook nu het geval. Onder het voorwendsel, dat zij de goederen - bij alle aanstrenging daartoe - niet hadden kunnen onderbrengen, omdat het niet openen van de deuren een schroffe weigering daarstelde de zending in ontvangst te nemen, hebben zij den vrachtauto en den aanhangwagen spoedigst naar de garage van de firma teruggebracht, wat, naar hunne bewering, hunne schuldigheid was. Toen zij ook hier voor een gesloten deur kwamen, hebben zij de wagens dwars over de straat laten staan, wat een sperring van dien smallen verkeersweg beteekende.

Zoo'n koeterwaalsch heet tegenwoordig Nederlandsch! En dit, terwijl er voor alle foutieve woorden en uitdrukkingen volkomen zuiver Nederlandsche bestaan.

Dit was een grapje, natuurlijk; zóó erg is het gelukkig nog niet. Maar het is stellig zaak, dat wij meer dan tot nu toe op onze taal gaan letten. Want anders zou wat nu nog grap is, wel eens beschamende werkelijkheid kunnen worden!

Japannees

- Een veel-gelezen maandblad veroordeelt den vorm ‘Japannees’ als een germanisme en wil daarvoor zeggen ‘Japanner’.

Dat is niet juist; in het tegenwoordige Duitsch wordt ‘Japaner’ veel meer gebruikt dan ‘Japanese’. Duden zegt bij Japanese: siehe Japaner; bij japanesisch: siehe japanisch.

Het is ook niet goed in het Nederlandsch den vorm Japannees af te keuren, en Japanner aan te bevelen. Beide vormen zijn in onze taal goed, maar onze Raad heeft als zijn oordeel uitgesproken, dat de vormen op -ees aanbeveling verdienen. * ‘Van Chinees heeft niemand nog gewaagd “Chiner” te maken’, zei een lid van ons deskundig college, ‘en Baliër “klinkt” voor mij niet. Wij hebben een mooie, historisch gegroeide verscheidenheid van uitgangen voor volksbenamingen, die het zonde en jammer zou zijn, te vervangen door het eentonige, eenvormige passepartout -er. Straks dan ook: Portugaller, Egypter en Amerikaner? Ik zie ook niet in, waarom wij met “Japanner” zouden beginnen.’

Wijten

- ‘Dat ik een eeuw oud ben geworden, wijt ik in hoofdzaak aan het feit, dat ik in 1840 geboren ben.’ De man was niet levensmoede, hij had alleen maar het besef van het begrip wijten verloren. Wijten = ten laste leggen, betichten van, beschuldigen; niet: danken, of toeschrijven.

[p. 43]

Genitief-‘s’

- Wij moeten wat spaarzamer worden met onze genitief-‘s’ bij namen van landen en plaatsen. Die vorm hoort thuis in een bepaalde taalsoort, in de dichterlijke of ‘verheven’ taal; niet in de gewone schrijftaal.

Wij mogen spreken van: Hollands blonde duinen, Neerlands blanke kust; wij kunnen d'Oosterindiaan, op Java's kust begroet, Neerlands vloot met 's-werelds overvloed laten bevrachten, wij kunnen lyrisch uitweiden over Arnhems schoone dreven.... maar als wij het hebben over de personeele belasting van deze stad, dan zeggen wij gewoon maar: de personeele belasting van Arnhem.

De V.V.V. van Bloemendaal moge ons, verheven, spreken over Bloemendaals onvolprezen schoonheid...., maar als de Burgemeester-Strandvonder ons wil zeggen dat er vaten zijn aangespoeld, dan zegt hij maar gewoon: aangespoeld aan het strand onder de Gemeente Bloemendaal, of aan het strand van Bloemendaal. ‘Aangespoeld op Bloemendaal's strand 1 vat, 2 vlotten en 2 vletten’ maakt den indruk, alsof de Burgemeester een loopje met ons wil nemen.

Twijfel

- Ik zou toch zeker niet op de technische woordenboeken vertrouwen als gidsen voor de juiste schrijfwijze van Nederlandsche woorden; daarvoor is in de technische taal te veel verbastering ingeslopen.

Waarom hooggespannen stoom? Vroeger werd gesproken van stoom van hoogen, middelbaren en lagen druk en in verband daarmede van hoogedruk-, middelbaredruk- en lagedrukzuigers. Waarom is dat niet goed? Hoogdruk is natuurlijk heel iets anders (woord uit de wereld der typografie).

Is lager wel een onnederlandsch woord? Beteekent het bij ons niet zoo iets als bedding of bus? ‘Lager’, zegt het Wb. d. Ndl. Taal, is hoogstwaarschijnlijk aan Hd. ontleend. In Z.-Afrika de naam voor een kamp van in een kring geplaatste wagens, zooals er b.v. bij den ‘grooten trek’ ter afwering van kafferaanvallen werden gevormd. En bij het ‘lager’ uit onze technische taal, b.v. ‘kogellager’, zal deze waarschijnlijkheid nog grooter zijn, zouden wij zeggen.

Ons woord lager is de comparatief van laag; wij kennen het in de samenstelling ‘Lagerhuis’. Maar in ‘lagerbier’ is het weer Duitsch: bier, dat geruimen tijd op ‘lagervaten’ ligt. (Red.)

(Uit)oefenen

- Eenige leden vragen zich af of men (‘ongestraft’ zegt één lid) oefenen voor uitoefenen kan zeggen in: critiek, invloed oefenen, geoefende critiek).

Gerust; het Wdb. maakt er niet het minste bezwaar tegen. Wat natuurlijk weer niet wil zeggen dat wij overal ‘oefenen’ in de plaats van ‘uitoefenen’ kunnen stellen; een bedrijf b.v. wordt o.i. uitgeoefend en niet geoefend (ondanks Van Dale); een kunst, een deugd beoefend.

‘Wanneer’ - ‘indien’

Op een vraag van een van onze leden, met betrekking tot het door elkaar gebruiken van de woorden wanneer en indien antwoordt een lid van den Raad als volgt.

* Grootendeels zijn wanneer en indien van gelijk gebruik, evenals zoo en als. Maar er is verschil van stijl, van taalsoort. Zoo vooral literair, en in verzorgde taal (brieven soms, boeken, kansel, enz.) Indien is het meest gewone woord in beschaafde verzorgde taal. Wanneer verschilt in beteekenis daarvan niet veel, maar het kan ook nog een bepaalden tijd bedoelen: ik kom je weer bezoeken, wanneer je vader jarig is. Dit kan indien niet uitdrukken. Als kan dit evengoed als wanneer; het is alleen nog meer populair, en het meest gewone in de alledaagsche spreektaal.

Mocht

- Wij kennen dezen vorm van mogen ter uitdrukking van een wenschelijkheid. Mocht het mij gegeven zijn....; dat het den koning mocht behagen....; en in aansluiting hierop bezigen wij dezen vorm ter aanduiding van een mogelijkheid, althans wanneer deze met onze wenschen overeenkomt. ‘Ik zal hem zoeken en mocht ik hem vinden, dan zal ik hem Uw boodschap overbrengen.’

Minder juist schijnt ons het gebruik van mocht, wanneer wij spreken over een mogelijkheid, die niet gewenscht wordt. ‘Ik zal hem zoeken, maar mocht ik hem niet vinden, dan...’. ‘Op de binnenplaats staan nog steeds de twee geopende kisten met patronen; mochten deze worden getroffen, dan zijn wij allen verloren.’

In deze gevallen geven wij de voorkeur aan zou: ‘... zouden deze worden getroffen, dan...’

Bijzondere doeleinden

- ‘Het Dep. van Economische Zaken heeft het in een crisispublicatie over boonen en erwten voor bijzondere doeleinden; men zou dus denken aan peulvruchten, niet bestemd om gegeten te worden, maar dan heeft men het mis. Het Dep. heeft het oog op boonen en erwten voor een bijzondere klasse van gebruikers, zooals uit den tekst blijkt en het is natuurlijk mogelijk dat de kranten het zonderlinge opschrift bedacht hebben.

Wel spreekt de publicatie van den uiteindelijken verbruiker, wat ook al niet fraai is.’

(M-n)

Geheel afgezien van het verkeerde gebruik, vinden wij ‘doeleinden’ een onfraai woord. Onze Raad heeft het gelukkig ook afgekeurd!

Om daar....

- ‘Zonder erg begaf hij zich naar de aangeduide plaats, om daar in de handen van zijne tegenstanders te vallen’. ‘Welgemoed was hij in de mijn afgedaald, om daar een ellendigen dood te vinden’. Is deze wijze van uitdrukken, die men veel in boeken vindt, wel te verdedigen?

[p. 44]

Public-utility

- Een moeilijk woord om te vertalen. Met public-utility companies worden in de Vereenigde Staten aangeduid maatschappijen die gas en electriciteit fabriceeren. Onze geldwereld vertaalt dit met openbaar nutsbedrijven, een eenigszins rare formatie, die bedoelt uit te drukken, dat de bedrijven werken voor het nut van het algemeen.

Maar als de term nu een lidwoord krijgt, dan krijgt ‘openbaar’ een e en spreekt men van ‘de openbare nutsbedrijven’. Glad verkeerd natuurlijk, want nu kan het woord ‘openbaar’ slechts betrekking hebben op ‘bedrijven’. Maar het zijn juist géén ‘openbare bedrijven’, geen bedrijven, die door de Overheid worden geëxploiteerd.

Het beste zal zijn maar te gaan spreken van: bedrijven van openbaar nut.

Bedrijfsvaardig

- Een lid maakt aanmerking op het woord ‘bedrijfsvaardig’, als vert. van hd. ‘betriebsfertig’ en hij stelt voor bedrijfsklaar. - ‘Klaar’ dunkt ons is hier een betere vertaling van hd. ‘fertig’ dan ‘vaardig’, maar bedrijf voor werking heeft onze Raad verworpen. (O.T. 1934, blz. 22, zevende lijst).

Het wordt gezegd van machines, die geheel gemonteerd zijn, zoo, dat men ze dadelijk ‘op gang’ kan brengen. Zou dus gangklaar kunnen?

Arbeid

- Ons lid verzet zich ook tegen het bezigen van het woord ‘arbeid’ in gevallen, waarin men zonder bezwaar werk kan zeggen. ‘Hij heeft daar arbeid verricht.’

Abracadabra

- Een toestel, dat weten wij, heet in het Nederlandsch apparaat. Dient het toestel om iets af te tappen, dan is het een aftapapparaat; een buikige glazen flesch heet een ballon, een aftapparaat voor ballons is dus een ballonaftapapparaat. Geeft zulk een b.a.a. een bijzondere beveiliging bij het aftappen, dan dienen wij het aan met de benaming: veiligheidsballonaftapapparaat. Een fraai woord!

Moord met roof

- ‘Jongeman dood langs den weg gevonden. Vermoedelijk moord, met roof als motief.’ Wat leest het toch gemakkelijker, en wat klinkt het toch krachtiger, dit: moord, met roof als motief, - dan het vroeger zoo veel gebezigde ‘roofmoord’. En hoe prijzenswaardig is het in dezen journalist, dat hij er niet tegenop heeft gezien twee regels voor zijn ‘kopje’ te gebruiken, in plaats van één, nu hij daardoor zijn taal geen geweld behoefde aan te doen!

Houtgeconstrueerd

- ‘Er wordt te koop aangeboden een “houtgeconstrueerd” paviljoen’. Een onmogelijk woord; wij aanvaarden samenstellingen als: ijzerconstructie, houtconstructie, maar ‘houtgeconstrueerd’ verwerpen wij.

Hakenkruis

- Men vraagt ons of hakenkruis een goede vertaling is van hd. Hakenkreuz. Dat is het niet; wij hebben vroeger reeds vermeld, dat het Duitsche woord in onze taal weergegeven wordt met: gamma-kruis, loopend kruis of, als men dicht bij het Duitsche woord wil blijven, met haakkruis (haak-kruis).

In het Nederlandsch spreken wij ook niet van bollenkruis of krullenkruis, maar van bolkruis en krulkruis; en van leliekruis en vorkkruis.

De fout zal zijn ontstaan, doordat wij in ‘Haken’ een meervoudsvorm zien, maar het is het enkelvoud; ons ‘haak’ is in het Duitsch ‘Haken’. Een bus (schietgeweer) met een haak er aan, heet dan ook in Duitsch ‘Hakenbüchse’; ons ‘haakbus’.

Selve

- Ik vond onlangs de hd. uitdrukking ‘Selbst ist der Mann’ vertaald met: Zelf is het beste kruid. De schrijver had blijkbaar de Ndl. uitdrukking niet begrepen; ‘zelf’ staat hier voor selve = salie.

Het spreekwoord is volgens Harrebomée, Spreekwoordenboek: ‘Zelf is het beste kruid, maar het wast niet in alle hoven’. De aardigheid is de dubbele beteekenis; men noemt de salie, maar bedoelt: het zelf handelen. En zoo lijkt het nog niet zoo verwerpelijk als vrije vertaling van de Duitsche spreekwijze, dunkt ons.

Gedood

- Neen, zegt een lid, ‘gedood’ is er nog niet uit; op lange na niet. Een klein meisje onder een melkwagen geraakt. ‘De kleine werd overreden en op slag gedood.’ Een dame gevallen. ‘Zij kwam zoo ongelukkig terecht, dat zij op slag werd gedood.’ (Als de verongelukte ‘op slag’ dood was, is zij ‘bij val overleden’, en niet ‘na val....’, zooals het berichtje in de krant zegt.)

(Maar het Handelsblad schreef dezer dagen, boven een berichtje: ‘Van trap gevallen en overleden’, en niet ‘gedood’. Red.)

Vaststellen

- Dit woord wordt goed gebruikt in: de bepalingen, een reglement, de voorwaarden vaststellen, maar dient vermeden te worden b.v. in: wij stellen dit met waardering vast, waarin bedoeld wordt: constateren. Het hd. ‘feststellen’ heeft ook deze beteekenis; ons ‘vaststellen’ niet.

De heer hoofd

- Het Hoofd van een Telefoondistrict heeft ons een vraag gesteld en de toezending van ons antwoord kan geschieden, zegt hij, in bijgevoegde dienst-enveloppe. Deze enveloppe draagt een gedrukt adres, luidende: Aan den Heer Hoofd van het Telefoondistrict!

In tact

- ‘De Bond heeft een hechten grondslag, hij wil de partij in (dreiviertel?) tact houden.’