Onze Taal. Jaargang 8

[Nummer 4]

Eenige vaste uitdrukkingen, en hoe zij zijn ontstaan.

In de Maart-aflevering van Onze Taaltuin, het tijdschrift dat de aandacht verdient van allen, die belang stellen in de taal - en dus van onze leden in het bijzonder - vinden wij een artikel van het lid van onzen Raad Prof. Van Ginneken, onder den titel De Oudste Rechtstaal, dat ons inzicht geeft in het ontstaan en de eigenlijke beteekenis van tal van uitdrukkingen, die, uit een oud verleden gekomen, thans nog bij ons voortleven. Een deel van dit belangwekkende artikel laten wij hier volgen.

* _* *

Zoowel in het Recht der Latijnen en Grieken, als in het Germaansche Recht, zien wij nog duidelijk een oudere periode doorschemeren, waarin de officieele Rechtsuitspraken, Overdrachten, Beslissingen en Vonnissen uitsluitend in sacramenteele gebaren werden gegeven, terwijl de woorden daar oorspronkelijk geheel en al ontbraken, en pas lieverlede als begeleiding of nadere verklaring moeten zijn opgekomen. In het historisch verloop der eeuwen is deze verhouding pas heel langzaam verschoven, zoodat achtereenvolgens de mondelinge begeleiding tot hoofdzaak werd en rechtsgeldigheid verwierf, terwijl de oude rechtsgebaren eerst nog een tijd als striktvereischte officieele bestatiging hebben gegolden, maar op den duur slechts min of meer als een verouderende begeleiding gevoeld werden; zoodat zij eindelijk bijna overal in onbruik zijn gekomen; en de rechtstaal dus ten slotte het ouder rechtsgebaar geheel en al heeft verdrongen en vervangen.

Dit veronderstelt dus vijf verschillende phasen, die alle nog duidelijk in het Europeesche Recht der historische tijden voorkomen:

1^o	Het zuivere rechtsgeldig gebaar.
2^o	Het geldigmakend gebaar beslist over het mondelinge voorstel of gaat vooraf aan een bijkomstige woordformule.
3^o	De gelijktijdige verbinding van woord en gebaar vereischt voor de rechtsgeldigheid.
4^o	De geldige woord-uitspraak met een traditioneel of verduidelijkend gebaar.
5^o	De louter mondelinge uitspraak met rechtsgeldigheid.

In Rome geschiedde de rechtsgeldige inbezitneming ‘cum effectu’ met de hand en niet met den mond, (phase 1) vandaar in manu esse, in manum tradere, manceps, mancipium, mancipio accipere, mancipare. Een kind moest in Rome door de hand van den vader als zijn kind erkend worden (tollere manu) ook bij adoptie. Aan de inbezitneming correspondeert de manumissio of in-bezit-geving. Maar bij het vrijlaten van een slaaf hoorde daar reeds essentieel de woordelijke uitspraak toe: Hunc hominem librum esse volo (phase 3); en als traditioneele begeleiding (phase 4) hoorde daar nog bij, dat de eigenaar met eigen hand den slaaf omwendde en hem een slag met de roede, later een kaakslag gaf. Bij een belofte of een verkoop was de toereiking der rechter hand nog de rechtsgeldige bevestiging der woorden (phase 2); evenals de handslag het nog is op onze Nederlandsche veemarkten. Bij den eed der klassieke volken is steeds nog alleen een plechtig gebaar voorgeschreven (phase 1), evenals dit nog naast de solemneele woorden bij ons (phase 3) een wettelijk voorschrift is. De aangeklaagde mocht er zich in Rome niet tegen verzetten, dat hem de klager met stevige hand voor den rechter bracht; en de getuigen werden bij hun oor genomen (phase 1).

[p. 18]

Bijna al deze zelfde solemneele of sacramenteele gebaren vinden wij in het Germaansche Recht terug. Maar hier is de ons overgeleverde schat der rechtsgebaren nog veel rijker ontwikkeld. En het mooie ervan is, dat deze oude rechtsgebaren nog bijna alle tot heden toe, in onze staande uitdrukkingen voortleven. Zoo zeggen wij b.v. nog: iemand met de ooren erbij trekken en iemand bij de ooren krijgen. Trouwens het heele Germaansche woord getuige komt van het werkw. tieën, toog, getogen: en beteekent dus ‘getrokkene’.

De eigendomsovergang van vele roerende goederen bestond natuurlijk van oudsher in de overgave van hand in hand (1ste phase), wat wij nog over hebben in de uitdrukkingen: goederen die goed van de hand gaan; iemand iets aan de hand doen, iets bij de hand hebben, geld op hand krijgen, handgeld, iets ter hand stellen, iets van de hand wijzen.

Verder komt zoo de jonge man nog heden bij zijn toekomstigen schoonvader op bezoek, om hem de hand zijner dochter te vragen of dingt hij om de hand van een vrouw; wijl vroeger in de 1ste phase bij het huwelijk de schoonvader of voogd werkelijk de hand zijner dochter of voogdijdochter in de hand van den bruidegom legde. Aan een huwelijk met de linkerhand waren in die phase inderdaad niet dezelfde rechten verbonden als aan een met de rechterhand.

Een ander oud huwelijksgebaar uit de 1ste phase bestond hierin, dat de bruid voor een oogenblik in de schoenen van den bruidegom moest treden; waarvan wij nog de uitdrukking hebben: in iemands voetstappentreden. En waarschijnlijk berust ook hierop het Duitsche gebruik om de bruid een paar nieuwe schoenen te schenken. Dat de praktijk van het huwelijk later wel eens werd omgekeerd, zien wij uit de uitdrukking pantoffelheld; of in het Duitsch Pantoffelregiment, dat later toen het niet heelemaal meer werd verstaan, verwisseld werd met unter den Pantoffel kommen of in het Nederlandsch: zij heeft hem onder haar pantoffel, wat eigenlijk berust op de in-bezit-neming van vast goed of liggende have, die (1ste phase) in rechten geschiedde door er den geschoeiden voet op te zetten, wat wij nog over hebben in onze uitdrukkingen, iemand onder den voet houden, ergens voet krijgen, iemand voet geven, voet bij stuk houden.

Aanvankelijk staan wij een beetje verwonderd over het ontzaglijk rechtsverschil bij de Oude Germanen van de beide lichaamshoudingen: staan en zitten. ‘Zitten’ is daar toch bijna altijd iets heerschends of koninklijks. Vondel heeft dat nog aangevoeld in zijn hoonenden lierzang op den Engelschen koning, die naar eigen meening alleen op God geleek: Ik de Koning aller Britten Ben door openbare blijk Gode zelf alleen gelijk: Dat is gerust en stil te zitten, Aan te zien in top gevoerd Hoe 't zich al rondom mij roert.

Daarop berusten nog onze uitdrukkingen den troon bestijgen, den troon bezetten, het aftreden van een vorst en een koning afzetten. Ook het bezetten van een ambt en de afzetting (Einsetzung und Entsetzung) van een ambtenaar zijn hiervan afgeleid.

Maar ieder die eenmaal jaar en dag een grondstuk bewoonde of erop zat, werd er eigenaar van. En daarop berusten nog onze woorden: bezit, bezitten en bezitting, in bezit nemen, bezetten; (Duitsch sich in den Besitz setzen, in Besitz treten, den Besitz antreten).

Het onroerend goed werd gewoonlijk (1ste phase) overgedragen met een graszode en een daarin gestoken groenen tak: mnl. met torf en twige. Ook door het wegwerpen of het oprapen of het overgeven van eenige korenhalmen werd vast goed overgedragen. Maar dezen keer heeft onze hiervan overgebleven uitdrukking zich pas in de 3de phase gevormd, toen de mondelinge verklaring reeds onontbeerlijk was, en daarom luidt de uitdrukking: met mond en halm er afstand van doen. In het Duitsch berust daar nog op de uitdrukking voor nooit in goeden doen komen: nicht auf einen grünen Zweig kommen.

Roerend goed heette in het Mnl.: drijvende en dragende of vlottende en voerende waar; waarin drijven of vlotten op het saamgedreven vee, en dragen en voeren op draagbare voorwerpen zag: ‘mit pande of mit penninghe’. Dezelfde beide soorten worden ook samen gevat in het Mnl. gancgave hgd. gang und gäbe, d.w.z. er moest betaald worden in gangbaar vee, of in gave munt.

Bij openbare verkoopingen werd aan den meestbiedende ten slotte, bij hamerslag in de 1ste phase het verkochte toegewezen. Dat was een sacrale uitspraak met het godenwapen van Donar. En dat leeft nog bij ons in de uitdrukking: zijn goed komt onder den hamer of iets onder den hamer brengen, opslaan en afslaan, toeslag, opslag en afslag en de afslag op de vischmarkt, en verder in den presidentshamer onzer vergaderingen, waarmee een besluit wordt vastgelegd, en de vergadering wordt geopend en gesloten (phase 4) en de uitdrukking: afhameren, afkloppen.

Bij ter-doodveroordeelingen was een witte of zwarte stok als staf in gebruik, dien de rechter (soms boven het hoofd van den boosdoener) in tweeën brak, en waarvan hij hem dan de stukken voor de voeten wierp zeggende: ‘Nu help je God, met je leven is het gedaan’

[p. 19]

(phase 2). Bij den kerkelijken ban verbrak de priester die hem uitsprak een brandende kaars, en wierp de stukken ervan den geëxcommuniceerde toe (phase 1). Hierop zien nog terug, onze uitdrukkingen: denstaf over iemand breken, en iemand iets voor de voeten werpen, met iemand breken in het Duitsch: ein Vorwurf, über etwas wegwerfend urteilen. De oude spreuk: het vonnis is gesproken de staf is gebroken heeft nog zeer goed het later vereischte samengaan van woord en daad bewaard.

Dat de oude straffen en rechtsmiddelen om de waarheid te achterhalen niet in woorden maar in handtastelijke daden bestonden, spreekt vanzelf; en het is dan ook geen wonder dat, al zijn die barbaarsche straffen en folteringen nu al eeuwen lang buiten gebruik, de mondelinge beschrijvingen dier straffen toch met analoge gewoonlijk geestelijke toepassing nog alom als staande uitdrukkingen in gebruik zijn gebleven. Ik leg slechts een klein lijstje van die Nederlandsche uitdrukkingen over: iemand de duimschroeven aanleggen - iemand op de pijnbank brengen - iemands goeden naam brandmerken - zijn moedertaal radbraken - hij voelde zich als geradbraakt - iemand den genadeslag geven - iemand bij de kraag pakken - door het hennepen venster kijken - iemand over de kling jagen of laten springen - voor iemand door het vuur gaan - de vuurproef doorstaan - iemand het vuur aan de schenen leggen - op gloeiende kolen zitten - iemand aan de kaak stellen - ik ben een geslagen man - door de spitsroeden loopen - hij heeft hem met scherpe woorden gegeeseld - iemand ezelsooren aangeven - iemand verbannen - iemand in den ban doen - iemand in het ongeluk stooten - een galeiboef - zijn hals er aan wagen - opgroeien voor galg en rad.

Maar één dier symbolische straffen moet ik toch iets nader beschrijven, omdat de tegenwoordige zoo onschuldig lijkende uitdrukking een verbijsterende vroegere felheid bijna evenzeer verbergt als bewaart. Duitsch: Jemand auf das Dach steigen n.l. iemand op zijn dak geven of iemand op zijn dak komen. Hierin leeft toch een oude symbolische eerestraf voort, die vooral graag op Vastenavonddagen werd toegepast, en het huisgezin trof, waarvan het na een schoutenverhoor met getuigen vaststond, dat de man zich door zijn vrouw had laten slaan. Met trommels en fluiten en vliegende vanen trok dan de heele dorps- of stadsgemeente te voet en te paard, met vele ladders, houweelen en bijlen gewapend, erop uit; ze klommen met man en macht op het dak, sloegen eerst de pannen kapot, en hieuwen daarna den dakvorst in stukken, en braken de heele bovenhelft van het dak af, zoodat de regen rechtstreeks en ruimschoots naar binnen kon vallen. Voorbeelden hiervan zijn uit de middeleeuwen tot laat in de 18e eeuw bekend.

Een der eenvoudigste middelen om te zien, wie van twee tegensprekers gelijk had, was hen: strootje te doen trekken (phase 1), om dan vanzelf den trekker van het langste strootje gelijk te geven. Pas later kwam daar een conclusie bij (phase 2). Daarop berust nog ons kinderspel van strootje trekken, en de goed Nederlandsche uitdrukking: aan het kortste eindje trekken, zich aan een stroo laten binden, zich met een stroo laten trekken.

Om officieel iemand op heeter daad te betrappen, moest men onmiddellijk met luider stemme om getuigen roepen. Vandaar nog ons ruchtbaar maken hgd. anrüchig, berucht, en niet in goeden roep staan; en wee den wolf die in kwaad gerucht staat. Bij gewichtige zaken, werd in zoo'n geval, om het ontvluchten van den boosdoener te voorkomen, onmiddellijk de groote torenklok geluid; waaraan wij nog herinnerd worden door onze uitdrukking: iets aan de groote klok hangen.

Bij betaling van het weergeld, tot boete voor een doodslag moesten de beide partijen zichtbaar vrede sluiten, door elkander te omarmen en een kus te geven. Dat was, in Holland althans de officieele verzoening. Welnu, het Hollandsche woord voor kus: zoen en het woord verzoening hebben ook dit rechtsgeldig gebaar, waarbij oorspronkelijk zeker geen woord werd gesproken, in onze taal tot heden toe bewaard.

Kon een rechter een rechtszaak niet aanvaarden, dan legde hij de handen in den schoot (phase 1) en wij zeggen dat nog voor iemand die stil toeziet en niet ingrijpt. Maar ook de beklaagde die er eerst niet toe te brengen was den rechter als zoodanig te erkennen, legde ten slotte bij hem het hoofd in den schoot: en ook die uitdrukking, der 1ste phase, gebruiken wij nog, voor iemand die zijn weerstand opgeeft om zich te onderwerpen.

Ik zou zoo nog lang kunnen voortgaan, met U aan te toonen, hoeveel van die oude rechtsgebaren nog bij ons in de staande uitdrukkingen onzer taal voortleven; en ik mag dus nu wel deze algemeene conclusie trekken, dat de tallooze staande uitdrukkingen, waarin menschelijke lichaamsdeelen genoemd of lichaamsverhoudingen beschreven worden, voor een heel groot gedeelte op de oude rechtstaal der gebaren berusten; ja, dat zij voor een groot deel eigenlijk niets anders zijn, dan de in mondtaal vertaalde sacramenteele rechtsgebaren van weleer.

* _* *

Uit ONZE TAALTUIN, Maandblad voor de wetenschap der taal als volksuiting, nationale cultuurschat en instrument voor schoone kunst. Onder redactie van Prof. Dr. Jac. van Ginneken, met medewerking van Dr. J. Grauls, Prof. Dr. J. Wille en P.J. Meertens. Maastricht, Gebr. van Aelst C.V.