Onze Taal. Jaargang 7

Van de leden van onzen raad van deskundigen.

De Redacteur van ‘Neerlandia’, het orgaan van het Algemeen Nederlandsch Verbond, schrijft ons:

Men maakt aanmerking op den in ‘Neerlandia’ gebruikten zin: er werd naar Amsterdam gereden (in een verslag over een auto-tocht) en beweert dat dit moet zijn: men reed naar Amsterdam. M.i. zijn beide zinnen goed Nederlandsch; hoe oordeelt Uw deskundige raad hierover?

Deze vraag, zóó gesteld, heeft een wijdere strekking, dan den steller denkelijk voor oogen heeft gestaan. ‘Men beweert dat dit moet zijn’, dus: deze zinsconstructie is fout, is verboden? Zij is geen Nederlandsch? Of moeten wij de opmerking zóó lezen, dat de schrijver daarmede zijn oordeel uitspreekt, dat men deze zinsconstructie dient te vermijden, omdat er een betere wijze van uitdrukken bestaat?

Wij hebben de vraag aan onzen Raad voorgelegd; aan onzen Raad, die nu zijn oudste lid heeft verloren. Onbewust van de verergering, die in zijn toestand was ingetreden, hebben wij ook aan Dr. Beets deze vraag toegezonden, maar zij heeft hem niet meer mogen bereiken. De vriendelijke stem, die nimmer te vermoeid was om ons antwoord te geven, zullen wij helaas niet meer hooren.

- Er werd naar Amsterdam gereden (in een verslag over een autotocht). De vraag ‘Is dat goed Nederlandsch’ kan verschillende strekkingen hebben:

1. Is dat navolging van het Duitsch? Antwoord: neen.

2. Is dat een nieuwigheid in de Nederlandsche taal? Antwoord: misschien zal een dergelijk gebruik van den lijdenden vorm (zonder bepaling met ‘door’, dus met een onbepaald subject of agens, zonder een lijdend onderwerp, bij een onovergankelijk werkwoord) in oudere geschriften zelden worden aangetroffen. Maar dat zou nog niet bewijzen dat in de Nederlandsche gesproken volkstaal deze constructie vroeger niet gebruikelijk was.

3. Mag ik dat schrijven? Antwoord: wanneer gij het ook zoudt spreken, in den gewonen omgang, ja. Immers het gebruik van den lijdenden vorm leidt niet tot ‘abnormale’ dialectische constructies. Het wordt beheerscht door zeer ‘subtiele’ psychologische omstandigheden der uiting. Heel ‘gewoon’ is: ‘Er werd gedánst, dat het een áard had’. Ook het strenge categorische verbod: ‘Er wórdt hier niet gedanst’, ‘Er wordt hier níet gedànst!’ Uit dergelijke ‘bewogen’ zinsvormen kan men afleiden het gebruik van de meer neutrale typen: ‘Wordt er gedánst?’ ‘Nee’ ‘Dan kóm ik’. - ‘Er wordt gedánst bij lampionlicht’. - ‘Hé, wat een lawaai: er wordt gedánst’. - Daarna: ‘Eerst was er een lunch, en daarna werd er gedanst’. In deze zinnen kan men ook het werkwoord ‘rijden (met een auto; of: naar Amsterdam)’ invullen; het is even natuurlijk als met ‘dansen’.

4. Wordt zoo iets in het Nederlandsch gesproken? Antwoord: zeer zeker, wanneer men maar luistert naar personen of naar dialecten, die den passieven vervoegingsvorm niet schuwen. De concurrente gesproken vorm is de actieve zin met ‘men’ als onbepaald subject (deftig omschreven in een verslag als ‘het gezelschap’ etc.). Nu zijn er dialecten in de Nederlandsche volkstaal, waar ‘men’ de voorkeur geeft aan dit kleurlooze voornaamwoord; er zijn er ook, waar men het toch al zoo précaire ‘je’ nog met deze functie belast. ‘Men’ is vooral in min of meer

[p. 4]

Friesche dialecten (als het Amsterdamsch), gebruikelijk. Er zijn verschillende streken in Nederland, waar ‘je’ wordt vermeden en behalve ‘men’ in zelfs zeer omvangrijke gezegdevormen de lijdende vorm de voorkeur heeft.

Bij de keuze tusschen twee concurrente syntactische constructies van de gangbare Nederlandsche grammatica, volge men bij het schrijven de inspraak van zijn ‘taaleigen’, dat is zijn aangeboren ‘moedertaal’, de volkstaal.

Onderstreept zijn hier de drie condities waaraan de ‘vrijheid’ gebonden is.

Tweede oordeel:

Er wordt schromelijk misbruik gemaakt van dien onpersoonlijken passieven vorm van onovergankelijke werkwoorden. 't Is jammer, dat de plaats in ‘Neerlandia’ niet is aangegeven. Mijns inziens moet men met deze manier van zeggen spaarzamelijk te werk gaan, en ze alleen gebruiken, waar men zeer in het algemeen een vast gebruik beschrijven wil; b.v. wat er al zoo pleegt te gebeuren op een verjaardag, bij bepaalde uitstapjes, bij geregeld weerkeerende feestelijkheden, enz. Er wordt dan gegeten, gedronken, gezongen, gesprongen, gedanst, met tilburys rondgereden, 's middags naar het Ruige Eiland gevaren, enz.

Maar waar men één bepaalden tocht beschrijft, acht ik deze wijze van zeggen leelijk en verkeerd. Dan behoort men te zeggen en te schrijven: wij, zij, men, het gezelschap reden (reed). Want hier is niets onbepaalds of onpersoonlijks.

Een ander voorbeeld: bij de boerenbruiloften werd met (werden er) bruidsuikers gestrooid (zelfs het trans. werkw. kan in zoo'n geval intrans. worden); mààr, van een bepaald geval: zij strooiden bruidsuikers.

En dit: ‘Er werd gewandeld, gezeild, gevischt, geravot, gerust’ (bij een buitenpartijtje): de volle nadruk valt op de onderscheidene handelingen tot tijdverdrijf, hier opgesomd, met verwaarloozing van elke andere bijzonderheid of bepaaldheid (het zijn alle intransitieve werkwoorden hier in lijdenden vorm). - ‘Er werd gewandeld’ als handeling, die regelmatig door allerlei personen in bepaalde omstandigheden werd verricht, noemde ik al vroeger. (onbepaald, want: algemeen) - ‘Er werd in een koets gereden’ zou in dergelijke gevallen ook nog denkbaar zijn. Maar onmogelijk acht ik, in het verhaal van een bepaalden tocht door eén of meer bepaalde personen: Te Leeuwarden werd er in een koets gestapt.

Er wordt geklopt (onbepaald uiteraard), maar niet: Er wordt binnengetreden (intrans.); zelfs: er wordt iemand binnengelaten (-geleid) is hier nog weinig fraai, waar men alle aandacht richt op: wie (actief) binnentreden zal. Kan men dien ook dan nog niet nader bepalen, dan heet het toch actief: iemand treedt binnen; men brengt, leidt iemand binnen. Enz.

Er wordt om 3 uur getrouwd; dat is: gedurig vindt er (alle dag of op vastgestelde dagen) huwelijkssluiting plaats (op stadhuis) te 3 uur. (Dan is trouwens het werkwoord transitief.) Maar in de beschrijving van de huwelijkssluiting van een bepaald paar, zegt men: Zij trouwen (of soms, voor mijn gevoel ook al niet gepast: Men trouwt) te 3 uur (actief). ‘Er wordt getrouwd’ (intransitief) zou groote (al of niet voorgewende) onverschilligheid te kennen geven, juist door de onbepaaldheid.

Het heeft alle reden, deze en dergelijke verschillen eens te bezien, omdat, zooals ik reeds heb gezegd, het doorloopende gebruik van den lijdenden vorm (van transitieve èn intransitieve werkwoorden) in verslagen van reizen, excursies, feestelijkheden, enz. reeds lang tot een groot misbruik is geworden.

Een derde oordeel, een mondeling gegeven advies, vatten wij in enkele losse woorden aldus samen:

‘Slecht Nederlandsch; en onnoodig. Gemakkelijk te vermijden. Wij kunnen rustig zeggen: men reed.... - Erg zwak in dien passieven vorm - Slap, onpersoonlijk - men rijdt; daarbij zie je iets, dan gebeurt er iets.’

Laatste advies:

Op Uw vraag kan ik U alleen antwoorden, dat ik de uitdrukking niet fraai vind en dat ik niet zo zou schrijven. Velen maken misbruik van dergelijke passieve, ‘onpersoonlijke’ constructies (of, om in stijl te blijven: er wordt veel misbruik gemaakt.... enz.).

Maar - dit aan het A.N.V. - ...er wordt ook wel eens te veel gevraagd en geïnformeerd tegenwoordig.

In dergelijke dingen blijft de goede smaak toch altijd de beste taalgids.