Onze Taal. Jaargang 6

[Nummer 7]

O, die journalisten!

In onze nummers van Februari, Maart en April heeft een van onze leden zijn hart gelucht ten aanzien van de woorden, die men dagelijks in de krant kan vinden en die volgens dezen inzender ‘voor een overgroot deel’ oorzaak zijn van het taalbederf bij ons volk, zich uitende in een ‘wanhopig aantal Germanismen’ in de spreektaal. Een groot aantal woorden heeft inz. daarbij aangevoerd tot staving van zijne stelling. De bijdrage van ons lid is niet onopgemerkt gebleven en van vele zijden hebben ons opmerkingen ten aanzien daarvan bereikt. Waardeerende opmerkingen, maar ook afkeurende; begrijpelijk in een genootschap als het onze, waar zeer uiteenloopende meeningen op het stuk van de taal broederlijk vereend zijn.

Wij zullen thans de verschillende woorden, die onze inzender aan de kaak heeft gesteld, eens nader bezien en daarbij de gemaakte opmerkingen in het oog houden.

Vooraf echter dit. Eenige leden hebben de vrees geuit, dat door summiere opsommingen als deze het gevaar zal ontstaan van het uitwisschen van fijne verschillen in beteekenis; zoo b.v. bij No. 17: uitgraven i.p.v. opgraven, ten aanzien waarvan één lid voorbeelden geeft van het gebruik van elk dezer woorden.

Wij duchten dit gevaar niet; wij achten het niet waarschijnlijk dat, wanneer onze inz. er op wijst, dat men dikwijls het eerste woord bezigt waar het tweede ter plaatse zou zijn, onze leden nu ‘uitgraven’ zullen verbannen en in het vervolg uitsluitend ‘opgraven’ bezigen. Wij weten allen dat zulke korte opmerkingen ‘halve woorden’ zijn, maar die zijn voor ons - bons entendeurs die wij zijn - voldoende.

Laat ons nu zien over welke woorden voor ons geen twijfel kan bestaan, althans ten aanzien waarvan wij, leden van Onze Taal, niet meer in ons blad discuteeren; dat zijn de woorden die, na een uitspraak van onzen Raad, in onze lijsten van germanismen zijn opgenomen en waaromtrent voor ons geldt: Roma locuta, causa finita.

Het zijn: aangewezen zijn op, begaving, begeesterd, betreffende, briefpapier, doorvoeren, -ens, geëigend, hopelijk, insluiten, interesse, maken (voor: doen), meerdere, mild, onderbreken, uitwijzen, valsch, verhoudingen, vrijgeven, - deze woorden, voor zoover noodig, met de beperkingen aangegeven in de lijsten (en in de ‘Samenvatting’).

Van de overige zouden wij een aantal even in quarantaine willen houden, voorloopig even rangschikken onder de ‘crypto-germanismen’ van het lid van onzen Raad, Dr. Beets; woorden, die hoezeer ook op zichzelf beschouwd Nederlandsch, toch in een bepaald gebruik als germanistisch zijn af te keuren. Als b.v.: beeldvlakte, bestuursapparaat, brengen om, duizendkoppig, dwangjak, -ere (de mindere man), ernst(ig) nemen, gespan, grootstad, heen (voor zich heen staren), hoogzomer, jaarbericht, kippen, kitten, knalrood, kosten (op zijn kosten komen), logiek, -loos, zich melden, zich moeite geven, het nakijken hebben, zich neerlaten, ondergraven, onderzeeboot, opademen, opschuiven, overvuld, raadskelder, regenweer, reizen, samenbreken, zich tevreden geven, toelaatbaar, uitgraven, vallen (voor: dalen), verbrengen, vereenzaamd, verhullen, enz.

In quarantaine, - want wij willen stellig geen voorbarig oordeel uitspreken, behoeven ook geen oordeel uit te spreken. Wie sterk in zijn schoenen staat, wie van de natuur een goed ontwikkeld taalgevoel heeft meegekregen (of dat taalgevoel in zijn leven heeft kunnen ontwikkelen), zal zich meer kunnen veroorloven dan wie zich bewust is van zijn zwakte.

[p. 40]

Wie van zich zelf weet dat hij àl te gereedelijk aan het Duitsch ontleende vormen bezigt, zal woorden en uitdrukkingen, die met Duitsche vormen overeenkomen, voorzichtigheidshalve maar uit den weg gaan, - tot hij geleerd zal hebben goed te onderscheiden.

‘Grootstad’ is voor velen van onze leden héél wat anders dan ‘groote stad’; zij zullen dus dit woord zonder bezwaar bezigen. Maar wie, ‘grootstad’ aanvaardende, meent ‘ruwolie’ te mogen zeggen, doet goed al die koppelwoorden maar te vermijden. Wie door ‘levensbericht’ er toe komt het woord ‘jaarverslag’ te vervangen door ‘jaarbericht’ zal er goed aan doen zich even te bezinnen, voor hij levensbericht neerschrijft.

‘Misschien is het niet foutief, het hulpwerkwoord achteraan te zetten’ (63).

Neen, stellig is het niet foutief; in ons heele land, in ‘Holland’ even zoo goed als in de andere provincies, plaatst men het hulpwerkwoord naar vrije verkiezing voor- of achteraan. Wij zeggen zoowel ‘de jongens, die de appels gestolen hebben’ als ‘- hebben gestolen’; al naar het ‘rhythme’ van den zin vraagt. Máár, - alweer - wanneer er onder ons zijn, die meenen dat de Duitsche constructie - het hulpwerkwoord achteraan - ook voor ons de eenige juiste is, die zullen goed doen eens sterk hunne aandacht te geven aan de andere rangschikking, het hulpwerkwoord vooróp. Die óók Nederlandsch is.

Onze inzender is wel wat erg vrijmoedig geweest met het aan het Duitsch toeschrijven van taalzonden. ‘Interesse hebben voor iets’ is niet bepaald ‘Duitsch’, al zou men kunnen toegeven dat deze vorm in Duitschland vroeger veel gebruikt is geworden en dat dit gebruik van invloed geweest kan zijn op onze taal. Maar om den Duitschers het vaderschap van ons ‘eenigst’ in de schoenen te schuiven, is wel wat onvriendelijk. En ons lid mag ook wel oppassen dat hij onzen journalisten niet de schuld geeft van zonden, die anderen hebben begaan. Wij denken nu aan onze handelstaal; het zou nog de vraag kunnen zijn wie wel het meest zondigt, de journalist, als hij Duitsche kranten excerpeert, of de zakenman, als hij met zijn gedachten bij zijn Duitsche correspondentie is!

‘We zijn toen veel samen geweest’ (59) mag niet worden afgekeurd. Dat is goed Nederlandsch, merkt een lid van onzen Raad op.

En nu dat ethische datiefje (60). Daar is in ons blad al meer sprake van geweest; wij verwijzen te dien aanzien naar ons nummer van Juni 1935, blz. 23 (zich iets koopen). Wij hebben ons daarbij op het standpunt gesteld, dat al gebruiken wij ‘ik heb me eens een mooie das gekocht’, wij niet gaarne zoo ver zouden willen gaan om te zeggen ‘ik heb mij een fabriek gekocht’, ‘zij heeft zich een boerderij gekocht’. Omdat deze laatste vormen voor ons Duitsch klinken.

De opmerking, die een lid van onzen Raad thans maakt, schijnt ons daarmee niet in strijd. ‘De volkstaal is (en de Nederlandsche evenzeer als de Duitsche) rijk aan dativi ethici. ‘Daar héb ik me toch 'n foto gekocht, nou, een prachtstuk!... heeft ze me toch...’

Uit de opmerkingen van de leden lichten wij het volgende. - Als ‘stadhuis’ het woord ‘raadhuis’ moet vervangen, komen wij in last met gemeenten, die geen ‘steden’ zijn. Daarom: gemeentehuis (vgl. ‘provinciehuis’). - Waarom zou ‘neerlaten’ (als tegenstelling van ‘optrekken’ of ‘ophalen’) niet goed Nederlandsch zijn? Zelfs al was het misschien aan het Duitsch ontleend, het voorziet in de behoefte bij passief gebruik. Een gordijn kan wel eens door een of ander toeval zakken, hoewel het niet wordt neergelaten. - ‘Zich verlaten op (iemand)’, zou dat niet goed zijn? Omdat het ‘ook Duitsch’ is? - ‘Vrijgeven’ wordt inderdaad misbruikt. De kranten vermeldden dat na het voorbijtrekken van de stoet ‘de afzetting werd vrijgegeven’! - ‘Inboeten’ schijnt mij een echt Nederl. woord; evenals ‘hoog aanslaan’. - Als wij een barometer gebruiken, waarvan de wijzer zich niet in een cirkel beweegt maar op en neer, waarom zouden wij dan niet spreken van stijgen en dalen? - ‘Muisstil’ is dunkt mij naast ‘doodstil’ en ‘grafstil’ goed te verdedigen. Muisstil (hd. mäuschenstill) = zich onhoorbaar voortbewegen; ‘doodstil’ (hd. totenstill) = niet bewegen en geen kik geven; grafstil (hd.?) = waar geen geluid doordringt. Ook op de wijze van vorming (vgl. poeslief, poesmooi, kanariegeel, raafzwart, ezelsdom, aalglad, om bij diersamenstellingen te blijven) is niets aan te merken. Een hinderlijk germanisme is het dus in géén geval. Waarom ons er dan bezorgd over gemaakt, of het woord misschien aan het Duitsch ontleend is? - ‘Voetnoot’, zegt een lid van den Raad, ‘is algemeen gangbaar’. - Een stamboom die ‘opstijgt tot’.... zijn wortel? - ‘Maken-doen’. Soms zijn beide mogelijk, ook met verschil in beteekenis; en dan ‘maken’ vooral als het wat meer inspanning kost. a) Doe die deur eens open. Dat gaat niet, het slot is niet in orde. Zal ik den smid opschellen om haar open te maken? b) Maak dat pakje (toegeplakt, -gebonden, -gelakt) eens open. Ziezoo, doe nu die doos open, dan zul je wat zien. c) Wij hebben nog net tijd om een wandelingetje te doen door het park. Heb je die heele wandeling mee gemaakt, met al die klauterpartijen? d) Ik heb er niets mee te maken (het gaat mij niet aan); en ik wil er niets mee te doen hebben (geen gezeur over hebben). Opm. v.e. lid v.d. Raad: ‘maken is ook in N. Oostelijk Nederland veel gebruikelijker dan in Holland.’ - ‘De be-

[p. 41]

drijven bloeien op’. Waarom mag ‘opbloeien’ niet, voor ‘tot opbloei komen’? Of deugt ‘opbloei’ ook niet? - ‘Richten aan (tot).’ Ik richt mij naar de gewoonte, een pistool op het doel, het woord tot de vergadering, een brief (uitnoodiging) aan een persoon (adres, enz.) Waar en waardoor wordt de norm aangegeven? - ‘Hoogwater’ voor ‘hoog water’. ‘Dat tot één woord maken van twee, die gescheiden behooren te blijven,...’ Commentaar van een lid van den Raad op de gespatiëerde woorden: ‘Dit is... (volgt een eenigszins sterke uitdrukking voor onjuist)’.