Onze Taal. Jaargang 4

[Nummer 9]

‘Eigenlijk’ beteekent het....

Dat hoort men vaak, wanneer er over het al of niet juist gebruiken van een woord wordt gesproken; een soort redetwisten, waarvan in meer dan gewone mate de waarheid geldt, dat du choc des opinions jaillit la vérité... Althans..., wanneer men bij die besprekingen zich voortdurend laat leiden door zijn gevoel. Het is echter een feit, dat onze Nederlandsche geestesgesteldheid zoodanig is - psychologen mogen dit nader uitwerken -, dat men zich gewoonlijk niet bij het gevoel bepaalt, doch een beroep doet op het weten. Het historisch weten; de geschiedenis van een woord. En dan is men op den verkeerden weg. De geschiedenis van een woord is heel belangwekkend, wanneer men zich rekenschap wil geven, wat een woord beteekend heeft, en ook hoe het van beteekenis veranderd is; omtrent den zin in het heden echter geeft ze geen afdoend bescheid. Men behoeft maar enkele dagelijks gebruikte woorden te bekijken, om hiervan overtuigd te zijn. Het zelfstandig naamwoord gulden is al een zeer treffend voorbeeld! Het is een gesubstantiveerd stoffelijk bijvoegelijk naamwoord; uitdrukkend dat men met een munt van goud te doen heeft... Maar we zeggen, zonder hier een oogenblik aan te denken: ‘Wil je een zilveren of een papieren gulden?’ En we mogen dat zeggen zonder blikken of blozen, want ‘gulden’ betéékent niet ‘gouden munt’; het hééft dat alleen maar beteekend. Zooals een oorijzer eenmaal inderdaad van ijzer was; nu spreken we - en we blikken of blozen weer niet! - van een gouden oorijzer. Zooals we ook spreken van een tinnen of porceleinen bord; ofschoon het woord ‘bord’ vroeger een voorwerp aanduidde van hout; het woord is verwant met het Duitsche Brett.

Deze voorbeelden zijn met talrijke andere te vermeerderen. Denk aan ‘een beetje’. Oorspronkelijk beteekent het ‘een hapje’ (‘beet’ is een Ablaut-afleiding van ‘bijten’; zooals ‘morceau’ van ‘mordre’). Maar, zoo min als bij ‘bitter’, denkt men meer daaraan; bewijs: men spreekt ook van ‘een beetje water’, ‘een beetje rust’, ‘een beetje plezier’; - en dat ‘beetje plezier’ behoeft heelemaal geen hap- of wel eet-genoegen te wezen! Men spreekt zelfs van ‘een beetje muziek’; in 't Fransch van ‘un morceau de musique’.’

* _* *

De etymologie van een woord is eigenlijk inzake de beteekenis-in-'t-heden nóg minder betrouwbaar dan uit deze soort voorbeelden blijkt. In de eerste plaats is daar namelijk nog de verschillende kleuring die een woord ondergaat. Als Vondel zegt:

Heel d'aerde lagh in slaep verzopen,

dan heeft dat ‘verzopen’ een plechtigen klank; wel heel anders dan thans!

Men kan dus ook niet naar een klassieken dichter verwijzen, om daarmee de ‘juiste’ gevoelsschakeering, welke een woord eigen is, te betoogen!

Een ander merkwaardig voorbeeld te dezen is een vers uit den Lucifer:

Verzamel in der yl een heir van dicke drommels:

dat wil zeggen: van dichte drommen. En nu was Vondel, toen hij dit vers schreef, wel door-en-door Hollandsch geworden wat zijn taal betreft; niet meer ‘Brabantsch’; zoodat een beroep op dialectisch verschil hier ook niet zou opgaan. Evenmin als bij het woord ‘slecht’, dat ook in Holland in de XVIIde eeuw ‘eenvou-

[p. 34]

dig’ beteekent; oorspronkelijk beteekent het ‘effen’,, ‘gelijk’; vandaar ‘slechten’ (= met den grond gelijk maken) en 't figuurlijke ‘beslechten’. Dat ‘slecht’ gaat dan beteekenen ‘gewoon’, ‘gewoontjes’ en dan: ‘minderwaardig’. Dien laatsten overgang zien we precies zoo bij het Fransche ‘ordinaire’; in de latere beteekenis ook door ons overgenomen.

Wat zegt ons de geschiedenis van een woord als ‘creatuur’ voor de beteekenis? De geschiedenis zegt véél; maar blijve, alweer, liefst buiten beschouwing, wanneer bijvoorbeeld de rechter zou moeten uitmaken of dit woord beleedigend moet worden geacht of niet. De oorspronkelijke beteekenis, die zeker niet beleedigend is, alleen een bijgedachte van ootmoed tegenover den Schepper heeft, vinden we nog in bijbelsche taal. Maar daarnevens heeft zich de geringschattende beteekenis ontwikkeld, welke het woord nu bij 't volk heeft; terwijl we het in het Brabantsch, in vroeger eeuwen - bijvoorbeeld in het spel van Lanseloet ende Sanderijn -, met eerbied en bewondering gebruikt vinden. (bv. regel 548).

Gaan we nu nog verder uit elkaar geloopen dialecten vergelijken, dan is het verschil in beteekenis uiteraard dikwijls nog veel grooter; denk aan het Middelnederlandsch ‘quene’, een in den regel met geringschatting gebruikt woord voor ‘vrouw’, terwijl het in het Engelsch het woord werd voor de eerste vrouw, the queen. Gaan we de vroegere verwanten van ‘quene’ na, dan vinden we een volkomen neutrale beteekenis, die van ‘vrouw’, ‘mannin’.

En het woord ‘vrouw’ zelf, wat is de beteekenis daarvan in den loop der tijden niet veranderd! In het Gotisch beteekent het (fraujo) heerscheres; 't vrouwelijk van frauja = heer(scher). Van dat mannelijke woord hebben we nog verwanten in vroon(diensten) en in 't Duitsch Frohn(leichnam); ons ‘vrouw’ heeft nog in zeer enkele gevallen zijn oude beteekenis behouden; het vrouwelijk van ‘baas’ (‘kom eens bij den baas, kom eens bij de vrouw’, tegen huisdieren gezegd) en ‘Mevrouw’, als aanspraaktitel van een vorstin. Trouwens, is ons woord ‘heer’ niet bezig precies denzelfden weg te gaan? Bij ‘mijnheer’ denken we heelemaal niet meer aan de oude beteekenis van ‘heer’; getuige ook de vervorming tot ‘meneer’; ‘sinjeur’ is den ‘heer’ op dezen afdalenden weg voorgegaan.

* _* *

Het aantal voorbeelden is uiteraard tot in 't oneindige uit te breiden; maar het is niet ons doel, hier een verzameling merkwaardige levensgeschiedenissen van woorden te geven. Enkel maar eenige bewijzen, dat men nooit, wanneer men oneenig is omtrent de beteekenis van een woord, moet gaan argumenteeren met vroegere beteekenissen. Dan zou men ook tot het besluit moeten komen dat ‘smijten’ eigenlijk ‘smeren’ beteekent (of, als men 't minder ver ophaalt, ‘slaan’) en ‘verwaten’: vervloekt; en ‘oorbaar’: nuttig en ‘tuin’: heining.

Enzoovoort!

JAN WALCH.