Onze Taaltuin. Jaargang 8

Been en voet
een lexicologisch Slavisme.

Het is bekend dat de Slavische omgangstalen slechts één woord hebben voor been en voet, namelijk Russ. en Poolsch noga, Tsjechisch noha, Polabisch-Wendisch nüöga. Daar nu de Slavische talen in de Middeleeuwen veel verder naar het Westen reikten, en het Duitsch hier dus het Slavisch tot onderlaag heeft, is ook in een groot stuk van Oost-Duitschland, het woord Fuss in de omgangstaal buiten gebruik geraakt. En zoo kreeg Wenker bij zijn enquête van de 40 zinnetjes voor zinnetje no. 8: Die Füsse tun mir sehr weh, ich habe sie durchgelaufen, uit een groot samenhangend gebied van Posen tot Thüringen ten antwoord: Die Beine tun mir sehr weh, ich habe sie durchgelaufen. Hieruit blijkt dus duidelijk, dat in dit groote stuk van Oost-Duitschland het woord Bein ook

[p. 188]

den voet omvat, zoodat de blaren op den zool van den voet, nog tot het Bein gerekend worden.

Maar nu vond hij verder - en dat is nog veel merkwaardiger - een uitlooper daarvan in West-Duitschland, daar vanaf het Rothaargebergte en Sauerland tot aan den Rijn bij Düsseldorf en Wesel, dus in het heele Roer-gebied hetzelfde verschijnsel voorkwam.

Doch ook in ons vaderland vinden wij hetzelfde in heel Noord-

[p. 189]

Holland, de Provincie Utrecht (grootendeels) en een stuk van de Zuid-Hollandsche kust. Dat kan ieder voor zich zelf nagaan in Winklers Idioticon, dat voor het zinnetje uit de Parabel van den Verloren Zoon: ‘Geef hem schoenen aan de voeten’ trouw van Texel tot Soest in Utrecht en tot op het eiland Goeree steeds weer opgeeft: ‘Geef hem schoenen aan de been’.

In Taal en Ras (blz. 179-181) heb ik dit alles in kaart gebracht, en dat aan de Slavische Wilten van den ouden Utrechtschen Wiltaburg geweten, en met de vele Prae-Slavische klankparallellen in het Oud-, Middel- en Nieuwnederlandsch in verband gebracht.¹⁾

Om dit echter nog nauwkeuriger te onderzoeken heb ik in een der Vragenlijsten van het Dialectenbureau der Koninklijke Nederlandsche Academie van Wetenschappen te Amsterdam, die zoowel voor Noord- als Zuid-Nederland is rondgezonden, het zinnetje: Hij heeft pijn aan zijn voet laten opvragen. Mijn bedoeling daarbij was te onderzoeken, of dit verschijnsel ook nog verder in ons taalgebied voorkwam. En men ziet op de hierbij-gaande taalkaart het belangwekkend resultaat - mijn assistent, die de plaatsnamen tikte, meende ouderwetsch te zijn, als hij ze met een hoofdletter voorzag. Vrijheid blijheid! - Ten eerste vinden wij dit verschijnsel nog in 60 afzonderlijke plaatsen, waarvan er slechts 9 in Vlaanderen en Zuid-Brabant, één in Zeeland (Elinge) en één in Friesland liggen. En de Sint Jacobaparochie ligt nog in het Hollandsche kolonisatiegebied van de Bildt. Overigens liggen deze plaatsen vooral druk in de oostelijke provinciën van het Zuid-Limburgsche Slenaken tot in Aduard in Groningen.

Ten tweede vinden wij hier het heele gebied van Winklers Idioticon terug met slechts eenige cultuurwegen als uitzondering. Vooral Utrecht interesseert ons natuurlijk met den Wiltenburg als zuidelijkste punt.

Maar ten derde blijkt die Wiltenburg, gelijk wij vooral uit de frequente tusschenliggende afzonderlijke plaatsen zien, zijn invloed te hebben uitgezonden:

1^o	naar het Zuiden, waar wij nog heden een aaneengesloten gebied vinden van Geertruidenberg en Tilburg tot Dodewaard aan de Waal in de Over-Betuwe;
2^o	naar het Oosten, waar een compact gebied ligt in Midden-Overijsel van Holten tot Friezenveen in het Noorden en tot Goor in het Zuiden;

1) Zie voor de woordvorming Onze Taaltuin. Jaargang 8, 1939 blz. 37 en 38.

[p. 190]

en 3^o

naar het Noorden in den kop van Overijsel en omgeving van een lijn van Zuurbeek tot Rouveen in het Zuiden, tot een lijn van Diever tot Rotstergaast in het Noorden.

Ook Vondel heeft het woord been in den zin van voet gebruikt: ‘Ick poogh te loopen, en raek 't zant niet met mijn beenen’. Aldus leest men in Ovidius' Herscheppinge bij van Lennep Deel 11 blz. 362. Uitgave der Wereldbibliotheek Deel 7 blz. 467. Het gaat over Coronis die plotseling in een kraai verandert:

Plangere nuda meis conabar pectora palmis:
Sed neque iam palmas, nec pectora nuda gerebam.
Currebam: nec, ut ante, pedes retinebat arena,
Sed summa tollebar humo, mox acta per auras
Evehor, et data sum comes inculpata Minervae.

Er is dus geen andere uitleg mogelijk: het Latijnsche pedes is hier vertaald met beenen. De verschillende uitgevers vinden er allemaal een foefje op. En zelfs het Groot Woordenboek heeft hier gefoezeld.

Nijmegen, 8 September 1939.

JAC. VAN GINNEKEN.