Onze Taaltuin. Jaargang 8

Boekbespreking

C.G.N. de Vooys. Inleiding tot de studie van de woordbetekenis. groningen 1938; 79 blzz. f. 1.40 ingen.

In dit boekje bedoelt de Schr., zoals hij zelf zegt, den lezer te oriënteren op het uitgestrekte gebied van de semantiek door een beknopte maar leesbare uiteenzetting, toegelicht met in hoofdzaak Nederlandse voorbeelden. Tè veel evenwel heeft het werkje het karakter van een cataloog gekregen en mist het een interesse-wekkend persoonlijk cachet.

Behalve voorafgaande Algemene Beschouwingen en een lijst met litteratuur en aantekeningen bevat het drie hoofdstukken: naamgeving, verandering van betekenis, synoniemiek. Hoe belangrijk en interessant evenwel de studie van de betekeniswijziging ook moge zijn, toch wordt de aandacht voor het structuurbeginsel in dezen ‘wegwijzer’ slechts node gemist. Immers er bestaat een methode om uit alle voorkomende betekenissen van het woord de samenstellende elementen af te zonderen ten einde zo te komen tot zijn totale betekenisstructuur, waaruit onder invloed van de psychische constellatie al de praktische combinaties, de ‘betekenissen’, geregeld opnieuw ontstaan zijn en ontstaan. In heel veel gevallen waarin men vroeger zat te ploeteren bijv. met de tegenstelling: letterlijk en figuurlijk of met metaphorisch gebruik, wordt dàn de zaak ineens verhelderd; immers dan blijkt het vaak, dat het verschil tussen letterlijke en figuurlijke beteekenis ineens te herleiden is tot het simpele feit van aanof afwezigheid van een bepaalde semantische component. De synchronistische taalwetenschap heeft hier dus niet de plaats gekregen die haar toekomt. Daarom is ieder die werkelijk het gebied der semantiek wenst te betreden en bijv. de modale hulpwerkwoorden of werkwoorden als proberen en durven wil bestuderen, absoluut genoodzaakt tevens kennis te nemen bijv. van de semantische studies over zitten en de Ned. bewegingswerkwoorden door dr. J. Wils in Onze Taaltuin I 333 vlg., VI 311 vlg., waar de elemententheorie is uitgewerkt en toegepast. Dat

[p. 31]

dit laatste, pas in Febr. 1938 geschreven, artikel bij prof. De Vooys nog niet vermeld is, is natuurlijk heel verklaarbaar, maar waarom is er met het eerste geen rekening gehouden?

Wanneer prof. De Vooys deze studie der betekenisstructuren tot haar volle recht had laten komen, zouden veel feiten, bij hem in het tweede hoofdstuk verzameld, bijv. het verbreken der etymologie, de betekenisverzwakking door declassering en al die ‘betekenisovergangen t.g.v. associaties’ een andere verklaring gevonden hebben. (Met al die associaties toch wordt al héél weinig verklaard. Zie bijv. § 25 voor de associaties op grond van tijdsverband. Zo is de betekenisontwikkeling van straks, dat nog in de 17e eeuw ‘aanstonds’ betekende en tegenwoordig ‘over een tijd’, met de leer der associaties niets duidelijker gemaakt, maar alleen te verklaren als beleefdheidsverschijnsel, wijsmakerij en iemand naar den mond willen praten.) Ook zou § 20 over de metafoor er dan geheel anders uitgezien hebben. Trouwens de daar getrokken scherpe scheiding tussen een ‘metafoor’ en ‘naamgeving op grond van gelijkenis’ kan toch al ernstig in twijfel getrokken worden. Zo zegt prof. De Vooys dat bij een metafoor de spreker de bedoeling heeft in het bewustzijn van den hoorder een andere voorstellingssfeer op te roepen, maar dit geldt toch alleen voor de decadentie-metafoor, de echte beeldspraak wordt uit nood geboren en heeft geen ornatieve bedoelingen.

Het negeren van deze betekenisstructuren is ons grootste bezwaar. Overigens hadden wij nog gaarne enkele andere punten behandeld gezien, die ons belangrijker en interessanter voorkomen dan bijv. de relatief genomen tè uitgebreide §§ 14, 16, 17, welke handelen over de naamgeving naar de stof, waarvan een voorwerp gemaakt is, van een product naar de plaats van afkomst of naar den uitvinder of den fabrikant. Node missen wij een blik op den samenhang tussen de woordbetekenis en het wereldbeeld van den spreker, de noodzakelijkheid van de studie der oude cultuurcomplexen om woorden als lezen, den dans ontspringen, zoen, mnl. geheugen, eng. to read te verklaren en allerlei reeds vrij oude psychologische constateringen over het intensiteits-, identiciteits- en diversiteitsgevoel.

Bij de betekenisontwikkeling in gunstigen of in ongunstigen zin menen wij de pejoratieve ontwikkeling als overheersend te mogen beschouwen. Naast de verklaring die op p. 48, 49 gegeven wordt, zij nog gewezen op de werking van de algemeen-menselijke tendens van het vergoelijken, welke juist op den duur aan woorden als slecht. gemeen en middelmatig het ongunstige timbre verleende. Verder zijn een hele groep van pejoratieve ontwikkelingen (mevrouw, vrouw, mijnheer)

[p. 32]

te verklaren uit het feit, dat ieder boven zijn stand wil leven en zich met titels laat benoemen die hem eigenlijk niet toekomen en dientengevolge spoedig in waarde dalen, en andere betekenisverslechteringen als in gemeen, vulgair, boer uit den klassenstrijd, het neerzien van de hogere standen op de lagere.

Bij de voor § 11 geciteerde litteratuur over klanknabootsing en klanksymboliek ware ook C.H. de Goeje Over den oorsprong der klanken in het Nederlandsch. Don. Nat. Schrijnen 54 vlgg. op zijn plaats geweest, bij de voor § 22 geciteerde lit. het artikel van prof. Van Ginneken over Ellipsomanie in De Nieuwe Taalgids.

Roosendaal, Parklaan 127.

A. WEIJNEN.

Een dichter verliefd. Brieven van Jacques Perk aan Joanna C. Blancke, uitgegeven en ingeleid door Dr. G. Stuiveling. Den Haag 1939.

Is Dr. G. Stuiveling in zijn poging een bijdrage te leveren tot een beter begrip van het ontstaan en de beteekenis van de Mathilde-cyclus, er wel in geslaagd zijn bewondering te temperen tot objectieve waardeering? Als hij de Mathilde-cyclus het schoonste voorbeeld noemt van hoofsche minnelyriek in onze taal, kan men deze meening als dichterlijke vrijheid aanvaarden. Een gefundeerd literair-historisch oordeel is het niet. De bewering van Perk, dat Mathilde voor hem alleen geposeerd had als model, bewijst niets, daar dit een, misschien juiste motiveering-achteraf is, ontstaan uit een latere overweging van een mislukte liefde. Dr. Stuiveling typeert het als een spel van verbeelde liefde. Hiermee constateert hij eenvoudig een jeugdvorm der liefde, die geheel normaal is. Het affekt van 't oogenblik was echt, inzooverre dit echt zijn kan, en uit dit affekt ontstonden de gedichten.

Tegenover dit spel acht de inleider de liefde voor Joanna C. Blancke onvergelijkelijk veel dieper en doordringender. M.i. ten onrechte. Ook deze ‘verliefdheid’ heeft én in haar ontstaan (nog vóór de persoonlijke kennismaking!) én in haar broer-en-zus-compromis (blz. 31) én in haar aesthetische abstractheid nog niets van werkelijke volledige liefde. De frappante overeenkomst met van Eedens Ati-periode bewijst dit afdoende.

Deze publicatie draagt in elk geval er toe bij de beteekenis van de Mathilde-cyclus te ‘normaliseeren’. Zij levert tevens een niet te versmaden bijdrage voor de studie van het taalgebruik in den brief, dat om het bijzondere karakter de volle aandacht verdient.

Dr. L. STARMANS.