Onze Taaltuin. Jaargang 8

Nieuw-Vennep, Jisp en Ilpendam

VRAAG. Welke is de verklaring van den naam Nieuw-Vennep, Venneperdorp etc.?

J.P. Sp. te N.V.

ANTWOORD. De plaats Nieuw-Vennep of Venneperdorp is gelegen op enigen afstand van Leiden in de provincie Noord-Holland. Vroeger lag er ook een Oud-Vennep, even ten noordwesten van het tegenwoordige Nieuw-Vennep. De woorddelen Oud- en Nieuw- zijn zonder meer duidelijk.

Het eerste deel van Vennep is ven, een woord dat identiek is met veen. De betekenissen, die dit woord in de verschillende oudgerm. talen en moderne dialecten bezit, zijn alle wel verwant, maar lopen toch enigszins uiteen: ‘moeras, veen, weiland, slijk, klein meertje, soort zandgrond’ (cfr. Franck-Van Wijk² 726). In het noordholl. dialect betekent ven thans ‘weiland’, maar dat hoeft niet altijd geweest te zijn, hoewel ook reeds ofri. fene, fenne en owfri. faen ‘weiland’ betekent. Het tweede deel van dit woord is het bekende toponymisch -ep-suffix, waarover reeds veel is te doen geweest. A. Carnoy heeft er bijv. over geschreven in zijn boek: Origine des Noms de Lieux des environs de Bruxelles, Bruxelles s.d. en in: Germaansche Oorsprong van de Riviernamen met -apa, Leuv. Bijdr. XV 129 vlgg. De grondvorm ervan is -apa-, dat in elk geval ‘water’ moet betekenen. Carnoy beschouwt het als een germaans element, dat verwant is met lat. amnis en kelt. abu, ambu. Omdat het woord in het germaans in de samenstellingen geen accent had kon het vocalisch gedeelte sterk afslijten. Men vindt het als tweede lid van een samenstelling in Nispen (nog in 1157 Nisipa), Gorp, Velp en in geromaniseerde vormen als Jemappes, Tourneppe, enz. Zo heeft Carnoy het in genoemd artikel (p. 142) ook reeds aangewezen in Vennep, waar hij deze naam op drie plaatsen aanwijst, nl. als Venepe, de vroegere naam van de Colme in West-Vlaanderen, Vennep in Hollands Limburg en ‘eene verdwenen rivier bij Haarlem’ en dan als etymologie geeft: ‘de beek in het veen’. T.g.v. bovengenoemde opmerkingen over ven zou ik in Holland liever spreken van: ‘de beek in het weiland’.

[p. 27]

Voor parallel-gevormde -apa-woorden, d.w.z. benamingen volgens de plaats waar de rivier loopt, wijs ik ten eerste op Wesp(elaar), Wesepe, Weesp, Wezep (*weze of *wees = ‘weide’), Rosaffa ‘rietenbeek’, Waldaffa ‘woudbeek’, Suropo ‘moerassige beek’, Slieraffa ‘leembeek’, en om verder tevens nog enig materiaal aan te halen voor de overigens toch reeds vaak bewezen stelling, dat namen van rivieren op de plaatsen die eraan gelegen zijn, overgedragen worden, op Nispen (nisse = ‘waterland’), Gorp (goor = ‘slijk’), Orp (oer = ‘ijzergrond’). Cfr. A. Carnoy, Origine p. 136, Germ. Oorspr. 132-141.

Wat de vorm Venneperdorp betreft, dat -er-deel is natuurlijk het gewone samenstellingselement.

Omdat nu uit dit alles blijkt, dat het toponymicum -apa- in de omgeving van het IJ vaker verwacht mag worden (men denke bovendien aan Weesp) werd ik ertoe geleid ook in Jisp en Ilpendam -apa-composita te zien. Cfr. G. Boekenoogen, De Zaansche Volkstaal 378, 368.

Jisp, in oudere vormen Gispe (1328, 1387), Gyspe (1344), Jhispe (1438), Jhisp (1505, 1611), Gijsp (1561), IJsp (1593), wordt door oudere schrijvers in verband gebracht met een watertje Jisp, welk watertje weliswaar thans onbekend is en voor vroeger in geen enkele bron vermeld staat, maar blijkens de etymologie toch, ook volgens mij, bestaan moet hebben. Ik meen n.l. dat het woord Jisp of Gispe (de j-g-afwisseling baart geen moeilijkheden) ‘het gistende water’ betekent en wijs op de volgende parallellen, die ik ook aan Carnoy, Germ. Oorsp. 136 ontleende: de Gileppe (in 915: Geislapia), Geiselbach (889 Giselpah), Giesel, Gisenbrunnen, Gisebac, Gibecq (Gisbecca 1143, 1055), met welke woorden ook gist, goor, Gorp, gier, de Gaesbeek en mnd. gare ‘mest’ verwant zijn, en verder op parallellen met den stam wal(len), wem(elen), itter ‘zwellen’, zwel(len), als: de Walbeek, Waleffe, Wullebeek, Waleppe (Ardennen), Wulpen (W.Vl.), de Wimp (bij Tongerloo), de Zwalm. Enigszins erop gelijkend is de vorming van het Brabants Rasop (ras = draaikolk).

En dan tenslotte: Ilpendam en Den Ilp. De plaatsnaam Ilp moet teruggaan op het in de Purmer gelegen watertje de Ilp, dat in 1347 de Illip heette. Reeds G. Boekenoogen meende al terecht, dat deze naam niet verwant is met ilp of elp = ‘wilg’, welk woord weer met gelp ‘welig tierend, tierig’ kan samenhangen. Mijn mening is, dat Ilp betekent òf: ‘ijlend watertje’, waarbij dan het

[p. 28]

eerste woorddeel de stam is van mnl. ilen, nnl. ijlen, òf: ‘gejaagde beek’, waarbij dat il verwant is met got. aljan ‘ijver’ en lat. alacer ‘snel’. Voor een semasiologische parallel wijs ik op Jemappes dat verwant is met ohd. gaman ‘vreugde’, waarvan de grondbetekenis ‘springen, huppelen’ is. Wat den klank betreft verwijs ik voor de verkorting, die wij moeten aannemen bij de eerste etymologie, naar plaatsnamen als Gestel, Gastel, Gistel die met geest(grond) samenhangen en Drimmelen dat op Driemilen teruggaat, en, wanneer wij de tweede etymologie houden, voor de dàn merkwaardige i op de bekende umlautsgevallen schil, bil, kil, zilt (alle vier ook met een volgende 1).

Roosendaal, Parklaan 127.

A. WEIJNEN.