Onze Taaltuin. Jaargang 8

Eenparig vertraagd

Antoon Coolen. Herberg in 't Misverstand. Rotterdam 1938.

Antoon Coolen is een geboren verteller. En moest er ooit in onze letterkunde een passend epitheton ornans bij zijn naam gevonden worden, dan zou men hem den dichter van het rallentando, het eendere rythme van elken dag kunnen noemen, den zanger van het eenparig vertraagde. Ook de achttiende eeuw heeft natuurlijk de rust en het kalme tempo in allerlei vormen gekend en bezongen, en ook later keert ditzelfde litteraire motief nog menigmaal terug. Maar steeds toch anders dan bij Coolen.

[p. 23]

Bij hem is de gelijkmatigheid geen onderdeel van een idylle en geen vlucht (wat in den grond hetzelfde is), geen startplaats voor het verzet van een jong geslacht dat ànders wil, geen uiteindelijke winst ook van een moeizamen strijd, de zegen van de nabijheid Gods. De rust en de vrede staan daar in zijn boeken geteekend, telkens in vijf, zes groote vlakken met een vóórland en een perspectief, als een stad die ieders deel is en toch niemands volledig bezit, enkel en alleen omdat ze er zijn, en omdat Coolen ze gezien heeft. Hij, die de erfgenaam is van gansch een geslacht van moeders en grootmoeders, en die als verre naneef boven hun vertelkunst uit enkel nog het voeren van de pen heeft geleerd.

Coolen's wereld is zeker niet breed, of rijk aan relief en variatie. Haar verste grenzen vallen samen met den horizon van elken dag. En zijn personen zijn volstrekt niet groot, en heldhaftig of weerbaar. Het geloof is grooter in hen dan de liefde, en sommigen komen zelfs aan de levende gave der hoop niet toe. Een zekere hoogere gemoedelijkheid, met een vleugje gulle humor gemengd, is hun voornaamste deugd, maar ook de wortel van hun kwaad reikt niet tot het laatste, den bewusten wil. Het is eerder een gevolg van een beperktheid in het besef, drift die haar doel voorbijschiet; en vooral, zij praten het niet weg, ook voor zichzelf niet. Spitsvondig en intellectueel zijn zij trouwens heelemaal niet, deze schonkige Peel- en Maaskanters van Coolen. Zij tellen hun droomen niet af, en in de hoogere mystiek der verliefdheid of de omwegen der puberteit zijn zij in het geheel niet thuis. In geheel die nerveuze overcultuur, waarmede men in onze dagen veelal pas het ‘europeesche peil’ heet te bereiken, deelen zij geenszins. Maar zij hebben een rustig en gezond verstand, en zij besturen er hun daden mee, en werken. Zij steken hun spade in de klot of in het bouwland, zij zwoegen en bortelen in hun werkplaats, of maken een langen tocht door het dorp of daaromtrent en brengen brieven of vrachten rond. Alles kennen zij van de harde wet van den arbeid, die den mensch als straf is gegeven in het laatste uur van het Paradijs, maar zij oogsten er ook rustig en kalm den zegen van. Zij eten, veel en met groote happen; in de herberg smaakt hen het bier, en zij slapen. Lichaam en ziel, hand en hart, wil en verstand zijn tastbaar bij hen één, en wat zenuwen zijn weten ze slechts uit den mond van den dokter. In hun eigen dialect kunnen zij die niet noemen.

Coolen's boeken, ze liggen daar op Uw tafel, als een vlak van zekerheid - nooit als een verrassing, neen! het zij herhaald - breed en open, als een brok oergrond, een stem uit een land dat sinds lang voor onze letterkunde verloren scheen. Coolen's boeken zijn als een akker. De allerfijnste lijn leeft pas in den hemel daarachter; de oppervlakte is ruw, en

[p. 24]

het meeste leeft onder den grond. En ook zijn psychologie is als die van een boer: bezonnen en bezonken, en vóór alles reëel. Het perspectief reikt nooit verder dan wat hij het beste kent, de wisseling van het jaar. Maar hij heeft ermee bereikt wat ook zijn voorouders moeten hebben verlangd: niet langer een huurling te zijn, een onvrije den geheelen langen dag, maar te werken op eigen akker, naar eigen wijs en eigen trant. En dat is waarlijk niet gering te schatten. De boer trouwens is geen leider in de cultuurbeweging, nergens en nooit. Hij is als de grond dien hij bewerkt. Hij filtert en schift, maar het kostbaarst leeft in den wortelstok, die niet wordt geoogst en niet wordt gezien.

Zoo ook valt, naar ik meen, nog een ander punt te verklaren, dat ik altijd voor het meest karakteristieke in Coolen's kunst heb gehouden: de geheel eigen verhouding waarin de mensch bij hem staat tot de natuur en het omringende landschap. In beginsel zijn deze drie ordes van dingen hier geheel onafhankelijk. Wat Coolen wil is niet te laten zien, hoe de streekbewoner in zijn omgeving past, wat deze hem voor mogelijkheden biedt en hoe hij op alles wat daarin geschiedt, reageert. Een cultuurbioloog, zooals dat in de algemeene beschavingsgeschiedenis heet; een gewoon regionalistisch auteur, zooals de eeuw van het volk er zoovele heeft voortgebracht, is hij niet. En nog minder is de mensch bij hem het centrum, dat het aspect van het landschap schept en het spel van weer en wind bepaalt, en lucht en wolken rond zich weeft, enkel naar zijn eigen innerlijke stemming (of die van den schrijver zelf). Mensch, landschap en atmosfeer deelen onophoudelijk in elkanders wezen. Zij vormen één groot natuurlijk levensgeheel, en onvermijdelijk is er dus ook een zekere verhouding. En soms is deze zelfs zeer sprekend - ieder kent onmiddellijk de voorbeelden -, maar nergens is ze dwingend. Elk der componenten blijft in princiep onaangetast. Dit is een realisme dat zeer gezond aandoet, dat intellectueel zoowel als artistiek ten volle is verantwoord, en dat Coolen bewaard heeft (één uitzondering is er slechts) voor die klip waarop zooveel van de europeesche Heimatkunst gestrand is: de pretentie van een zekere tendenz te moeten dienen. Hij is een kunstenaar die blijft bij zijn stiel; de ware epicus is daar het sterkst waar zijn pen enkel het zich ontwikkelende beeld volgt.

Zou Coolen ook op dit punt weer van Brabant hebben geleerd, en deze fraaie vondst van zijn landschap hebben afgekeken? Zou ook elders in het land zijn epiek zoo breed en verzadigd zijn geworden? Ik kan de gedachte niet van mij afzetten, dat het antwoord op deze laatste vraag negatief moet luiden. In Brabant is het ven te klein en de heide te ruig om den bewogen hemel te spiegelen. Zij leven tegenover elkaar, beide breed, en

[p. 25]

elk in eigen stijl. Maar wie zal in Holland of Zeeland de vlakte en het water scheiden van de wolken en de lucht? Zij deelen in hetzelfde perspectief en liggen in elkaars verlengde.

Ook de uiterlijke vorm van Coolen's boeken wordt door het overwegend episch karakter ten volle verklaard. Allereerst de typische tafereelentechniek, die men in ons land zelden zoo zuiver en zoo consequent vindt toegepast. (Een ander voorbeeld zijn de eerste boeken van Querido's Jordaan, of in het drama Breeroo). Elk tafereel is beknopt en raak geteekend. Oor en oog zijn beide zeer gevoelig, maar meer nog het hart dat ze bestuurt. Soms treft even een tragische noot. De opeenvolgende deelen worden eerder bijeen gehouden door de totale sfeer dan door het gelijke rythme der innerlijk dramatische ontwikkeling. Het voortstuwend element ligt vooral in de beheersching der détails die den goeden vakman verraadt.

En moge de vitalistische kunst er vaak een zijn van het snelle werkwoord en het adjectief, Coolen's gelijkmatig proza leeft allereerst van den zinsbouw in zijn geheel. De groei van den volzin (stapeling of schakeling ware wellicht beter gezegd) verloopt even aarzelend en traag als de schonkige gedachten der subjecten. De leden zijn zeer massief; en de herhaling, vooral in de eerste boeken vaak toegepast, soms tot twee- of driemaal toe, geeft nog een bijzondere verdichting van de sfeer. De plastische kracht is groot; maar vooral alweer in het vroegere werk, toen Coolen een opmerkelijk nieuw type van ‘erlebte Rede’ uitvond, waarbij als het ware hijzelf niet meer dacht en sprak maar enkel zijn figuur, en die totnutoe in onze officieele stilistiek geen plaats heeft gevonden. Variatie is er ongetwijfeld weinig en slechts zelden ook treft een teekenend woord.

De sfeer in Coolen's boeken is gewoonlijk donker en dreigend. De blijde noot vormen de kinderen en de kermis. En eens zelfs heeft duidelijk een schrille toon geklonken. Dat was in De man met het Jan Klaassenspel, dat in 1933 verscheen. Hier valt het noodlot neer als een werveling; het vernielt alles wat binnen zijn bereik komt om daarna op den eersten lentemorgen blij en luchtig te verdwijnen als ware er niets gebeurd. Een Jan Klaassenspel.... Het boek is ongelooflijk knap geschreven, schichtig en snel, het is Coolen's meest merkwaardige werk en zijn gevaarlijkste.

De Herberg in 't Misverstand is een boerenboek. Het lijkt milder, meer open en meer menschelijk dan de vorige. De stijlmerkwaardigheden zijn minder geaccentueerd. Het gezonde element in het dorp is alleen de boer. Allen rondom hem zijn aangetast: wat er nog van den ouden landadel rest, de hooge en de lage beambte en zelfs (zij het indirect) de zwoegende handwerksman, die overal naar werk zoekt. En ook de Brabantsche boer heeft het nog niet gemakkelijk! Hij wint zijn geluk slechts tegen een

[p. 26]

hoogen prijs: van de oudste strook zand van het land die allen tezamen bezitten, de bakermat der cultuur van het geheele gewest, wenscht hij een eigen deel.... Het is weer de trek uit Coolen's eigen leven. Ook hij staat onder de gelijken het best op een plaatsje apart.

J. WILS.