Onze Taaltuin. Jaargang 7

Vraag en antwoord

Vraag 1. In de pers, vooral in officieele verslagen, maar evengoed in het particuliere gebruik, wemelt het tegenwoordig van uitdrukkingen als: het betreffende geval, de betreffende leerling etc. Is dit gebruik van het tegenwoordig deelwoord grammaticaal wel juist?

Mej. R.V. te Eindhoven.

Antw. Het is wel een heel oude koe, die hier weer uit de sloot gehaald wordt! Een halve eeuw geleden in de duitsche litteratuur over echte of vermeende Sprachdummheiten, Rechtschreibung etc., waar het toch allesbehalve malsch toeging, werd ze reeds als definitief geëlimineerd beschouwd. Bij ons rommelt het echter hier en daar nog wat na... Tegen de betreffende constructie bestaat grammaticaal niet het minste bezwaar; het eenige wat men zeggen kan is, dat ze tot een vrij zeldzaam hoewel volkomen redelijk en correct vormtype in de taal behoort. Inde irae! En dit klemt des te meer, omdat de omschrijvingen etc. die daarvoor in de plaats worden aanbevolen, stilistisch volstrekt niet altijd dezelfde waarde hebben. Laatst las ik in een Voorloopig Verslag zelfs iets over: de onderwerpelijke aangelegenheid! Brr!

De schijnbare onregelmatigheid in het aangehaalde voorbeeld is hierin gelegen, dat betreffen een actief werkwoord is, maar over het tegenwoordig deelwoord ineens een passieve nuance ligt. Het geval, de leerling wordt ‘be-troffen’, bedoeld. Zoo althans vat b.v. Dr. Ch. Haje, die eveneens op dergelijke gebruikswijzen gestooten is, de situatie op (Taalschut, Nr. 39). Volgens hem zou het gebruik regelrecht uit het duitsch overgenomen zijn. Het antwoord echter luidt, dat men een gewone verbale

[p. 128]

constructie van een nominaal subject met een werkwoord onmogelijk op één lijn kan stellen met die van een zelfstandig naamwoord met een deelwoord. Tusschen deze beide bestaat een hemelsbreed onderscheid. Juist het verbale, het vluchtig-bewegende van de oorspronkelijke beteekenis, en daarmede de basis van het onderscheid tusschen het actieve en het passieve gebruik, verdwijnt in het tweede geval. Het geheele aspect verschuift, al is dit niet in elk geval even sterk. Wat het aangehaalde voorbeeld aangaat, valt het zelfs te betwijfelen of het beteekenisverband met het oorspronkelijke werkwoord überhaupt nog gevoeld wordt. Men vergete niet, dat het hier een duidelijken schrijftaalvorm betreft met een uitgesproken ambtelijk karakter, waaraan men wegens de kortheid de voorkeur geeft boven andere dergelijke vormen. Alle voorwaarden voor een isolatie, en daarmede voor een speciale ontwikkeling, onafhankelijk van het overige deel van het grammaticaal systeem zijn dus aanwezig.

Al de hiermede samenhangende theoretische vraagstukken te bespreken is in een kort bestek niet mogelijk. Eerder mogen hier daarom nog een aantal andere voorbeelden volgen, uit het nederlandsch zoowel als uit andere talen, waarin het tegenwoordig deelwoord van een transitief werkwoord passieve beteekenis heeft. Nedl.: een zingende mis (lesende misse), een uitslaande plaat, roerende goederen, een stilzwijgende voorwaarde, een handelend optreden; mnl. seggende worde, onwetende vrede. In andere gevallen is de participiale beteekenis eveneens slechts schijnbaar actief; in werkelijkheid kan men ze beter als neutraal en onbepaald karakteriseeren. Men kan dergelijke verbale genusbegrippen nu eenmaal maar niet zonder meer op de nominale orde overplanten. B.v.: een zittend leven, ijlende koorts, een staande receptie, de vallende ziekte; mnl. ridende oorloch, ridende manescijn, die bevende doemsdach. Fransch, met passieve beteekenis: noble parure, pas trop voyante, séance tenante, argent comptant. Neutraal: réunion payante, rue passante, café chantant. Duitsch, met passieve beteekenis: dem in petto habenden Gedicht (Schiller), die vorhabende Reise, seine dabei hegende verräterische Absicht (Thümmel). Neutraal: liegende Stellung, schwindelnde Höhe, bei nachtschlafender Zeit. Engelsch, met passieve nuance: the horses are putting to, the casinos are filling. Neutraal: falling sickness, sleeping car, visiting day, walking stick etc.

J.W.