Onze Taaltuin. Jaargang 6

Boekbespreking

Dr. A.J. de Jong. Nederlandsche letterkunde. 2 dln. Groningen J.B. Wolters 1936-'37.

De klachten over ons ‘middelbaar-’ en ‘voorbereidend-hooger’ litteratuuronderwijs zijn altijd een beetje gesust door den dooddoener van het-nu-eenmaal-ontbrekende talent bij een groep van leerlingen; en dat het schoonheidsgevoel onder de maatschappelijke of christelijke deugden ge-

[p. 366]

rekend zou worden wier ontwikkeling der regeering een grondwettelijk voorwerp van aanhoudende zorg is, daar was in onze lage landen ook al niet veel kans toe. Maar voor den goeden verstaander was de misstand daar niet minder duidelijk om.

Men heeft het met van alles geprobeerd: met meer feiten om de glibberige stof voor de leerlingen vooral concreet te maken, met minder feiten om ze van den concreten overlast te bevrijden, met andere feiten om hen een breederen blik te bezorgen en ook buiten het enge nationale terrein eens een kijkje te laten nemen, met omgekeerd juist strikt van den eigen tijd uit te gaan die wel de meest toegankelijke producten op moest leveren, met veel platen en weinig tekst om op den cultuurhistorischen -, met weinig platen en veel tekst om op den taalkundigen kant van de litteratuur den nadruk te leggen. De groote verdienste van Dr. de Jong's werk is, dat het op al de hiermede samenhangende punten een duidelijk standpunt inneemt: het zuiver inductieve. ‘Wel kan ook de historie een middel zijn om een kunstwerk beter te doen verstaan, maar nooit mag bij de lessen in letterkunde de historie doel worden, steeds moet 't kunstwerk zelf in 't centrum worden geplaatst. Niet de letterkundige stroming is hoofdzaak, zelfs niet eens de letterkundige kunstenaar, maar wel het letterkundig werk, dat leeft en leven zal, ook als de kunstenaar reeds lang gestorven is.’

Met een sterken zin voor consequentie die aan een zekere koppigheid grenst heeft Dr. de Jong dezen theoretischen opzet volgehouden. Bij elk tijdvak of werk, bij elken auteur gaat een historisch-cultureele schets, een inhoudsopgave, iets uit de biografie vooraf; dan volgt als daar aanleiding toe bestaat nog een nadere bespreking waarin ook een oordeel wordt gegeven, en tenslotte is daar een stuk tekst met enkele vragen, aanbevolen lectuur, verwijzingen naar illustratiemateriaal etc. In één adem en naar één trant gaat het zoo onze heele litteratuur door.

Het groote voordeel van deze methode is duidelijk. Voor de ontwikkeling van allerlei meer algemeene begrippen en inzichten is er nu een vaste basis geschapen, ze worden direct aan de feiten gedemonstreerd. En Dr. de Jong schroomt niet van deze kostelijke kans gebruik te maken, zooals het zestal korte samenvattingen bewijst dat zijn werk ineens een heel eind ophaalt. Er steekt veel ervaring in deze beide deelen, en het is niet teveel gezegd, dat men soms den leeraar als met zijn klas bezig ziet en hoort. Maar tegelijkertijd ligt, naar ik meen, in dezen strakken opzet direct ook het zwakke punt. Want de litteraire methodiek is er meer dan welke andere ook, één die leeft van de variatie, de nuance, de sfeer. De litterairhistoricus is iemand, die het moet hebben van de restrictie op zijn eigen

[p. 367]

stellingen. Hij kent niet de normen van honderd procentige geldigheid die de natuurkundige b.v. bezit, vaak brengt hij het niet verder dan zeventig of tachtig percent. En wat voor hem het uitgangspunt is voor een geheele nieuwe ontwikkeling, een nieuwe strooming, een nieuwe artistieke phase in het leven van een individueelen kunstenaar, is in werkelijkheid soms niets anders dan een kleine verschuiving van accent. Alles is hier samenhang en continuiteit. Zoo is nu eenmaal de vorm van de waarheid waarmede hij te maken heeft, en die in den grond niets anders is dan het steeds wisselende rythme van het complexe leven zelf. En in de klas gelden al deze moeilijkheden nog dubbel, omdat daar bovendien ook nog de leerlingen bereikt moeten worden, de leerlingen die natuurlijk in het centrum van de lessen in letterkunde moeten staan, en niet het kunstwerk, of dit zijn maker overleeft of niet. De leerlingen! Dat wil zeggen, de jongens en de meisjes, ieder jaar weer anders, de geslotenen en de toegankelijken, zij die leven van de totaliteit en die het van het langzame bezinken moeten hebben, de oppervlakkigen onmiddellijk klaar met hun lach van ‘begrijpen’ en zij die wellicht het verst komen met een zeker latent verzet. Neen, zoo gezien, kan er geen twijfel over bestaan: Dr. de Jong's methode zondigt door een overmaat van methode, en de zakelijkheid van het historisme aan de voordeur plechtig uitgebannen keert door een achterpoortje weer terug. Er zit iets H.B.S.-achtigs in deze real-politische litteraire methode, en iets dat meer voor jongens geschikt lijkt dan voor meisjes.

En dat dit alles nu geen slag in de lucht is of een theoretisch parti pris is uit de feiten gemakkelijk te bewijzen. Hoe ongelijkmatig vallen de beschouwingen hier b.v. uit als de materieele basis, de schakel tusschen leeraar en leerling wat smal is! Welk een kritische zin is er bv. besteed aan de bespreking van de verhouding tusschen het m.e.-sche wereldlijke en geestelijke tooneel, alsof het een wetenschappelijke verhandeling gold (114)! Hoe simplistisch daarentegen wordt er gesproken over het mnl. vers (58), hoe onnoodig toegespitst is de tegenstelling tusschen de britsche en de frankische romans (57). In andere gevallen geeft Dr. de Jong ook ineens de voorkeur aan een zeer abstracte benaderingsmethode, waar een simpele plaat, een parallel uit de geschiedenis, een historische herinnering uit de eigen stad (waar in Amsterdam toch geen gebrek aan bestaat) of nog liever uit het eigen leven der leerlingen wonderen zou hebben gedaan. Zoo b.v. bij de onderverdeeling der 17e eeuw, waar de karakteristiek der opeenvolgende geslachten die een van de mooiste dingen blijft die Kalff in ons Gouden Tijdvak gevonden heeft, zonder meer opzij geschoven wordt voor de vage en gevaarlijke kenmerken van Prinsen. Over de m.e.

[p. 368]

mystiek, nota bene het eenige doorloopende hoofdstuk waarbij onze letterkunde het europeesche peil haalt, en over de Moderne Devotie verluidt hier geen woord; de Imitatio komt terecht in een nabeschouwing over... Elckerlyck. Of dat ook allemaal paedagogisch concretisme is?

Hoeveel meer gevoelig Dr. de Jong is voor den éénen vorm waarin de waarheid zich naar zijn meening kleedt dan voor de gansche scala van nuances die deze in werkelijkheid vaak vertoont, blijkt tenslotte nog op een ander punt in dit werk, nl. uit de taal en wel op zuiver negatieve wijze. Bij een auteur van zulk een duidelijk omschreven standpunt inzake spelling en taalgebruik kan men de belangstelling ook voor dit terrein niet kwalijk nemen. Het nederlandsch kent naar ieder weet allerlei subtiele verschillen van vorm en accent bij de personalia, de andere pronomina en de voornaamwoordelijke aanduiding; hoogere en lagere graden van waardeering, lento- en allegro-vormen wisselen elkander af. Onze moedertaal is in dit opzicht een van de meest gevoelige van geheel Europa, maar bij Dr. de Jong blijft daar eenvoudigweg niets van over. Vooral bij het possessief staan de spreek- en de schrijftaalvormen zonder eenige regelmaat naast elkaar; en bij de voornaamwoordelijke aanduiding dringen de vormen voor de grootste psychische distantie (die, dat) die voor meer nabijheid (deze, dit) vrijwel geheel opzij, wat een allesbehalve waardigen indruk maakt. Het geaccentueerde lidwoord het kent deze auteur zelfs heelemaal niet. B.v. over J. Perk (II, 193):...op zijn verzoek nam z'n vader hem van school af... (twee regels verder:) Zijn gezondheid... Over L. van Deyssel (II, 204, r. 13-r. 10 v.o.): z'n romans... zijn ouderlijk huis... z'n vader..Over Kloos (II, 207 v.): Van Deyssel.. legde zich vooral toe op 't in woorden uitdrukken van de sensatie.. in zijn ziel gewekt. Kloos zelf sloot 't afgeloopen tijdvak van zijn leven af, door de uitgave van zijn verzamelde kritieken... Over Perk (II, 195). Ook kan hij beinvloed zijn door Lamartine. Die heeft..de natuur bezongen.. in verzen, die tot de schoonste lyriek gerekend worden.. Dezelfde soort ongeregeldheden heeft Dr. de Jong ook reeds vertoond in zijn (met Dr. J. Elzinga geschreven) Nieuw Nederlands Woordenboek, waar b.v. ('s) lands (kas) en (advocaat van den) lande wèl als regelmatige naamvallen van land erkend worden, evengoed als ure van uur, ere van eer, zake van zaak etc., maar (ter) harte en (met) name onbegrijpelijkerwijze ineens als volkomen wildvreemden in een volgend artikel ver van hart, resp. naam af komen te staan! Zou men bij zulk een stelligheid van overtuiging ook niet een meer overwogen en meer consequente practijk hebben verwacht?

J. WILS.