Onze Taaltuin. Jaargang 6

Het herstelde woord

G. Walschap. Een mensch van goeden wil. 1937.

De breuk met het naturalistische princiep in dit boek is hartgrondig en volkomen. Elke pretentie langs het een of ander stelsel van strenge observatie het hart der werkelijkheid te kunnen bereiken is aan dit snelle, hoekige proza volkomen vreemd. Walschap wil tegelijkertijd veel meer en veel minder: het leven, de werkelijkheid van zichzelf laten getuigen, en hij aanvaardt daarom gaarne de rol die daar voor hemzelf onverbiddelijk uit volgt: van eigen reacties, gevoelens en gedachten te zwijgen.

Met ontstellende consequentie is uit dit eene beginsel van het loutere dienen der werkelijkheid de geheele werkmethode afgeleid. Walschap ‘beschrijft’ niet in dit boek, houdt geen ‘beschouwingen’, karakteriseert zelfs

[p. 198]

niet in den eigenlijken zin van het woord; hij beeldt enkel zoo goed mogelijk de werkelijkheid voor den lezer af, herteelt die voor hem, het liefst aan de hand van enkele typische feiten, een daad, een gebaar: zakelijk, nuchter, als in het geheel niet geinteresseerd. En is er volkomen van overtuigd op deze wijze verstaanbare taal te schrijven. Men neme het volgende begin van het eerste hoofdstuk, waarin reeds dadelijk de strakke spanning en het beknopte rythme van het geheele werk leeft. ‘Zijn strijd heeft Thijs op den ouderdom van acht jaren ingezet. Met een kat. Hij zat op een vroegen zomerdag met zijn rug tegen den steenput in de schaduw van een vlier fluitjes te snijden. De lucht was korenblauw, het dak rood, de muur wit, met groene deur en blinden, de grond ervoor zwart van de sinteltjes, alles helder, rustig, vredig en Thijs dacht: ik ben blij.’

Men ziet en voelt het onmiddellijk, deze taal doet meer dan enkel noemen, ze is vol sfeer en stille geheime werking. Ze appelleert aan den lezer en verkrijgt tenslotte pas van zijn doorleving haar hoogste voltooiing. Ze verlengt zich in hem als het ware als het eigen beeld in een schuingeplaatste spiegel, de lijnen worden scherper dan ze oorspronkelijk waren. Er zit iets straks, iets hards in dit proza, iets onvolkomens als men wil, als in een geraamte dat vanzelf vraagt om een vleezen kleed, maar juist daardoor is het zoo actief. En het is volkomen gezond. De beteekenis van dit laatste wordt niet gemakkelijk overschat. Walschap en al degenen van de na-oorlogsche generatie, die gaarne in bepaalde gevallen dit type zakelijk proza schrijven, herstellen van de werking en de beteekenis van het woord, waarvan toch in laatste instantie alle taalgebruik moet uitgaan, weer verschillende kanten die in voorgaande tientallen jaren totaal onbenut waren gebleven. Ons woord, ons goede ronde nederlandsche woord, heeft bij de opeenvolgende litteraire stroomingen lang niet altijd gekregen waar het recht op had en waarvoor het naar zijn diepste wezen geschikt was. Geen beter karakteristiek van een litteraire techniek dan wat ze doet met het woord. De impressionistische naturalist legt het woord een overmatig zware belasting op, omdat hij zijn indruk van de werkelijkheid overschat waarvan het woord de drager en de uitdrukking is. Enkel uit woorden en nog eens woorden bouwt hij zijn beelden op, maar hij miskent er deerlijk de objectieve, naar de dingen gerichte zijde van. De latere expressionist is zeker meer op de uiterlijke realiteit ingesteld. Als een primitieve fetichist meent hij die zelfs pas volledig te kunnen scheppen en vorm te geven met zijn woord. Hij rekt dit uit en spitst dit toe tot ver over de natuurlijke grenzen, maar is tezeer in zijn eigen ik besloten om te bemerken, dat hij zoo de sociale kant ervan mist. Maar in het moderne zakelijke proza is het woord weer zéér objectief en zéér sociaal. Het wordt pas totaal door de

[p. 199]

samenwerking van spreker en hoorder en dient wat het weet niet volledig te kunnen vervangen. Er zit een redelijkheid en een bezinning in dit beheerschte taalgebruik, die voor ieder die ze eenmaal ontdekt heeft bij het lezen een constante en diepe verheugenis vormt. Men heeft steeds hoog opgegeven van de lenigheid en de rijkdom door onze taal in de afgeloopen jaren verkregen na de Tachtigerbeweging in al haar verschillende vormen en phasen. Daarna was er wellicht echter behoefte aan een phase als de boven beschrevene, die de vlottende ontwikkeling weer op haar ankers vastlegt en de rijkdom binnen de natuurlijke grenzen beperkt. Men zou van een soort synthetisch proza kunnen spreken (om een moderne terminologie te gebruiken die zeer in trek is), ware het niet dat alles wat bewustheid heet aan dit procédé totaal vreemd is. En zeker is het ook niet eens gemis aan de natuurlijke beter geschikte grondstoffen dat daartoe geleid heeft!

Twee bezwaren gelden er echter tegen dit proza der nieuwe zakelijkheid, die beide min of meer met de aard van het type samenhangen. Vooreerst komt Walschap er slechts moeilijk toe zijn machtig talent te remmen; zijn proza is tè beeldend, tè dramatisch. Alles krijgt onder zijn handen ontstellend snel vorm, er is nooit een rustpunt voor het absolute einde. Karakteristiek is b.v. de behandeling van die feiten, waarbij de auteur de hoofdpersonen niet verder volgen wil of kan. Hij legt dan eenvoudigweg zijn overwegingen de geheele dorpsgemeente zelf in den mond; een algemeene vage ‘men’ zooals een ander schrijver op zou roepen kent Walschap niet. Zoo b.v. de reactie bij het huwelijk van Thijs en Let: ‘Wij in de kerk 's Zondags, wij dierven onze ooren niet gelooven toen wij onzen ouden pastoor van op den preekstoel hoorden afroepen ‘Thijs trouwen met die Let!... was er dan op de Wallenhoeve niemand bekwaam om haar aan 't verstand te brengen wat ze ondernam?’ Ook de bijfiguren krijgen soms meer gestalte dan wel met hun beteekenis overeenkomt; b.v. de meestergast Jan (VI) en het looze kostertje (XVIII) dat Thijs een melkbeurt weet aan te smeren. Over sommige van zijn boeken, deelde Walschap onlangs in een voordracht te Rotterdam mee, heeft hij niet langer dan enkele weken geschreven. Men gaat niet te ver met dit letterlijk te verstaan. Aan den anderen kant moet echter erkend worden, dat Walschap op andere punten opeens een prachtige terughouding kan vertoonen, die het relief van zijn geheele boek ten zeerste goed doet; zoo b.v. waar hij Rosa's verschrikkelijke bekentenis kort na haar huwelijk met Thijs geheel in den derden persoon zet. Een eerste persoon ware hier te cru geweest, van het zwaar wegende geheim dient ook in de taal nog wat bewaard te blijven. ‘Dan ligt zij in zijnen arm en spreek met zachte, vaste stem. Thijs, zij is

[p. 200]

de uwe geweest, dit geluk is haar genoeg. Zij moet u nu iets zeggen....’

Erger is dat de felle dynamiek van dit boek zich soms tot een soort bewegingloosheid dreigt te verstarren. Enkel eenige hoogtepunten en de algemeene sfeer blijven over, het gevoel voor de complexe middentoon, de werkelijkheid die er is en tegelijk niet is, ontbreekt. De toon van het toegeven, het dulden, ja misschien die van het geluk in het algemeen is niet die van Walschap. In sommige vlakke deelen ontkomt de zinsbouw nauwelijks aan het verwijt van monotonie; al te regelmatig pendelt de beweging van het subject naar het praedicaat. Zinnen met veel adjectiva of bepalingen, met een ingewikkeld stelsel van bijzinnen komen in dit proza vanzelf niet voor. Ook de karakters zijn sterk en hoekig, maar zéér primitief, het is alsof ze slechts één zijde hebben. Daarom lukt de teekening vaak ook pas ten volle in bijzondere omstandigheden; van den bovenmeester als hij boos, van Thijs' vader als hij dronken is. Het leven verandert en wisselt, de tijd verschuift, maar de figuren blijven wat ze zijn. Woordeloos gaan ze onder, erger dan alleen, of woeden voort tot het einde en bereiken hun doel. Het lot sleept ze mee, eerder dan dat ze hun eigen ontwikkeling bepalen. Allen staan ze rond één hoofdpersoon vereenigd, die ook zijn naam aan het boek gegeven heeft, en ze krijgen slechts kleur en leven in zooverre ze dien eenen door hun acties en reacties dieper gestalte kunnen geven. Daar is slechts één uitzondering op deze karakteristiek, de wendingen van Rosa's wroeging zijn prachtig geteekend. Het proza der nieuwe zakelijkheid slaagt in ons land zoowel als daarbuiten het best in de vie romancée of in de soort romans, waarin zooals b.v. in de regionale roman eerder een bepaald type wordt beschreven dan wel een individueelen persoon. Dit is voorzeker geen toeval.

Ook de compositie van het geheel is weer scène-achtig en centraal. Het hoogtepunt ligt meestal aan het slot van het hoofdstuk, zooals ook in de zin de enkele bepalingen gewoonlijk worden achtergevoegd. De draad loopt van de eene top naar de andere.

Dat een dergelijke situatie ook stilistische mogelijkheden biedt die elders niet bestaan, Walschap zou de fijngevoelige kunstenaar niet zijn die hij is, indien hij dit niet gemerkt had. Zonder eenig uiterlijk teeken gaat hij van het gewone verhalende type proza over in de ‘erlebte Rede’ of zelfs de oratis recta; een voornemen wordt een brief, een droomfantasie een daad, de totale sfeer bindt alles aaneen. Er is geen enkele hinderlijke breuk.

Een Mensch van goeden Wil staat naar mijn gevoelen litterair niet zoo hoog als het voorgaande boek Trouwen, dat een gaver en rijper indruk maakt, maar het is in ieder geval een beduidende vooruitgang tegenover

[p. 201]

de trilogie Adelaïde, Eric, Carla, waar Walschap's beeldend dramatisch vermogen zijn zin voor epiek te zeer in den weg heeft gestaan. En de belagers van eenige jaren terug, toen in Vlaanderen een heele litteratuur rond het ‘geval-Walschap’ verscheen en den auteur wreedheid, gebrek aan vertrouwen in zijn eigen volk en zelfs a-religiositeit verweten werd, zijn zij thans tevreden?

E. DE FRÉMERY.