Onze Taaltuin. Jaargang 6

Zinslengte

In het tegenwoordige mozaïek der wetenschappen zijn het de phonologie en de phonetiek, die zich bezighouden met het onderzoek van de taal, waarbij de eerste van taalkundig, de tweede van biologisch standpunt uitgaat. Voor het ontleden van datgene, wat zij onderzoeken, onderscheiden beide wetenschappen eenheden van verschillende orde. De phonologie erkent in de taal als kleinste eenheid het phoneem, als grootere eenheid het morpheem, d.i. de kleinste phoneemgroep met beteekenis (al of niet zelfstandig in de taal voorkomend), vervolgens woord, woordgroep, zin. De phonetiek onderscheidt de elementen: spraakklank, lettergreep, zinsgedeelte en zin. Natuurlijk bestaat tusschen deze beide reeksen van eenheden, die schijnbaar los naast elkaar staan, toch verband. Dit verband blijkt het duidelijkst aan het begin en het einde der reeksen, waar zij betrekking hebben op verschillende aspecten van dezelfde verschijnselen, terwijl de eenheden lettergreep en woord zich het verst van elkaar verwijderen. Dat de lettergreep iets biologisch' is en niet iets taalkundigs, blijkt o.a. uit het feit, dat men zonder eenige kennis van een taal de lettergrepen erin onderscheiden kan, terwijl men daarentegen voor het waarnemen van woorden een taal ten volle moet kennen.

Onverschillig of men zijn aandacht richt op klankleer, accentleer, stijlleer, steeds heeft men de beide zienswijzen en de er uit voortvloeiende methodes naast elkaar tot zijn beschikking. Naarmate men meer prijs stelt op verband van de te verkrijgen uitkomsten met taalkundige gegevens, dan wel op samenhang met biologische feiten, zal men phonologisch of phonetisch te werk gaan.

Een vraagstuk, waarvan althans voor het Nederlandsch zeker niet genoeg bekend is, betreft het aantal elementen, dat de zin bevat en de wisselingen die dit aantal vertoont naargelang van het karakter van spreker of schrijver, en inhoud.

Reeds in 1923 gaf Van Ginneken in De Nieuwe Richting in de Taalwetenschap (Zielkundige Verwikkelingen Reeks IV, Taalbe-

[p. 163]

langen 4) de uitkomsten van tellingen, die hij op het proza van verschillende Nederlandsche schrijvers toepaste. Als gemiddeld aantal lettergrepen per zin vond Van Ginneken voor Oltmans (Het Slot Loevesteijn): 71, voor Van Lennep (De gestoorde Bruiloft): 50, voor Koetsveld: 37, voor Beets: 29, voor Van Eeden: 22. Uitdrukkelijk wijst Van Ginneken erop, dat hij, in tegenstelling met Bourdon e.a. lettergrepen en geen woorden telde. ‘Deze’ (de lettergrepen) ‘geven toch ten eerste: een veel zuiverder lengtemaat dan de voortdurend varieerende woordenlengte; en hangen ten tweede meer onmiddellijk van de halfbewuste rompstand- en temperamentsneigingen af: want of wij een woord meer of minder kiezen is zeker evenveel aan de gedachte als aan het gevoel te wijten; maar of wij meer of minder onbetoonde silben elideeren, uitstooten of inslikken, dat is een zaak van adem, en van gevoel.’ Het goede materiaal voor deze tellingen is dan ook eigenlijk gesproken en niet geschreven taal.

Het komt mij voor, dat men zich juist bij een vraagstuk als dit niet mag beperken, noch tot het taalkundige, noch tot het biologische, omdat de uiteindelijke omvang van den zin moet berusten op een samenspel van beide. Het verstand zal voor een uiting een zeker aantal woorden behoeven, temperament en karakter zullen zich doen gelden in een opvoeren of inkrimpen van het daarmee overeenkomend aantal lettergrepen.

Om althans een voorloopigen indruk te krijgen van de wijze, waarop woorden-aantal en lettergrepen-aantal zich verhouden, telde ik uit het hierboven genoemde boekje 200 zinnen. Tusschen de eerste honderd uit Statistiek en Taalwetenschap meende ik verscheidene onderbrekingen te moeten maken, omdat sommige zinnen, o.a. door aanhalingen ongeschikt leken. Het tweede honderdtal uit: De Skeletten der Indogermaansche Talen vormt een aaneengesloten geheel. Als eind van een zin werd beschouwd een punt, vraagteeken of uitroepteeken met eropvolgende hoofdletter. Ik telde in deze zinnen behalve lettergrepen en woorden, ook zelfstandige naamw., bijv. naamw. en hoofdwerkwoorden, om zoo de verhouding te leeren kennen tusschen het aantal der z.g. volle en dat de z.g. leege woorden (Bröndal, Pos).

De figuur 1 geeft de uitkomsten van deze tellingen weer, voor zoover het het tweede, aaneengesloten, honderdtal betreft.

Als algemeene uitkomst blijkt hier, dat de aantallen: lettergrepen, woorden, zelfstandige naamw. en volle woorden (zelfst. nmw.,

[p. 164]

De figuur geeft een indruk van het aan elkaar gebonden zijn van de aantallen der lettergrepen, woorden, volle woorden en zelfstandige naamwoorden. De bovenste lijn ― geeft het aantal lettergrepen per zin, de tweede lijn - - - - - het aantal woorden; de derde en vierde lijn,...... en ―, geven onderscheidenlijk het aantal ‘volle woorden’ en zelfst. nmw. per zin. Tusschen het beloop der beide bovenste lijnen bestaat een zeer groote overeenkomst; ook de vorm van de beide overige stemt hiermee overeen, hoewel in mindere mate. Deze overeenkomst bewijst de vaste structuur van den zin. De stippen geven het eind van een alinea aan.

bwv. nmw., hoofdwerkw. tezamen) in een zoodanig vast verband met elkaar staan, dat het beloop van deze lijnen groote overeenkomst vertoont. Voor de bijv. nmw. en hoofdwerkw. op zichzelf bleek dit niet het geval te zijn.

Het belangrijkst is misschien de groote saamhoorigheid tusschen de twee bovenste lijnen. Indien deze uitkomst wordt bevestigd, voor andere schrijvers, eventueel voor andere talen, kunnen tellingen van woorden en lettergrepen met elkaar in verband worden gebracht. De verhouding tusschen het aantal lettergrepen en het aantal woorden was in dit geval 2 : ruim 1. Een lijn, die het halve aantal lettergrepen aangaf, had vrijwel het beloop van de woordlijn, en moest voor de duidelijkheid worden weggelaten.

Verder beschikken wij hier over eenige gegevens betreffende de

[p. 165]

stijl van een bepaalden schrijver, in een bepaald stuk, dus van een zeer bepaalde taal. Voor deze 200 zinnen vond ik als gemiddelde van het aantal lettergrepen: 47.53, als dat van het aantal woorden: 26.10. Voor de lettergrepen was de gemiddelde afwijking van dit gemiddelde: 26.97, voor de woorden: 15.72.

Zooals ten deele in de figuur te zien is, waren er een zestal abnormaal lange zinnen (meer dan 120 lettergrepen) en ook een zestal abnormaal korte (minder dan 5 lettergrepen). Deze zijn, misschien ten onrechte, bij de berekening van de gemiddelden mee in aanmerking genomen.

Het schijnt voor de hand te liggen te verwachten, dat in lange zinnen naar verhouding meer leege woorden gevonden worden. Dit is, althans in dit voorbeeld, niet het geval. Het samenstel van den zin schijnt ook in dit opzicht zoozeer bepaald, dat alle zinnen daaraan beantwoorden, behoudens onbelangrijke afwijkingen.

Uiteraard is het onmogelijk hier uit te maken, wat persoonlijk en wat algemeen is. Ik vergeleek het bovenstaande vluchtig met twee andere texten, n.l. met een stuk uit de Zuivere Rede van Bolland en met een stuk uit het Leerboek der Natuurkunde van Lorentz. Het bleek, dat de gemiddelden bij Bolland zeer veel hooger, bij Lorentz zeer veel lager lagen. Bijzonderheden van deze beide schrijvers kunnen hier niet gegeven worden; bij Bolland trof, zooals te verwachten was, het betrekkelijk zeer groote aantal zelfstandige naamwoorden.

De uitkomsten uit bovenvermelde tellingen zijn dus tweeledig. Ten eerste geven zij een aanwijzing, dat het aantal woorden en het aantal lettergrepen in het Nederlandsch in een vaste verhouding tot elkaar staan, die misschien voor verschillende schrijvers dezelfde is, misschien individueel wisselt.

In de tweede plaats is gebleken, dat in een gedeelte van: De Nieuwe Richting in de Taalwetenschap, Van Ginneken zijn zinnen gebouwd heeft van gemiddeld 47.53 lettergrepen (m 47.53) en gemiddeld 21.10 woorden, met als gemiddelde afwijkingen resp. 26.97 (v 26.97) en 15.72.

In Statistiek en Taalwetenschap noemt Van Ginneken (m) en (v) een thermometer voor zieleleven en temperament. Voor een wetenschappelijke stijlleer schijnen dergelijke gegevens betreffende een groot aantal schrijvers inderdaad onontbeerlijk.

L. KAISER.