Onze Taaltuin. Jaargang 6

Over de voornaamwoorden in het Goerees

BEZITTELIJKE VOORNAAMWOORDEN. Van Weel geeft als de vormen, die met de klemtoon gebezigd worden:

		Enkelvoud:		Meervoud:
	1e pers.: mien.		uus (üzə).
	2e pers.: joew.		joelə.
	3e pers.: zien (m. en onz.) heur (vr.)		heurlie (alle 3 geslachten).
en zonder klemtoon:
	1e pers.: mən.		uus (üzə).
	2e pers.: jə.		joelə.
	3e pers.: zən (m. en onz.) en der (vr.)		dər (alle drie geslachten).

Voor 't Goerees is het bezittelijk voornw. van de 2e p. meerv. echter joeles (eigenlijk dus de 2e nv. van het pers. voornw. joelə), dus: joeləs vôâdər, joeləs moe^wdər, joləs kinders. Evenzo zegt

[p. 155]

men in de 3e persoon heuljes (zelden heurlies), dus: heuljes nôâm (oom), heuljə meutjə (tante), enz.

In de tweede plaats merk ik op, dat de 3e persoon in het enkelen meerv. een heel eigenaardige versterking van het bez. voorn. kent. Men zegt:

Da binnə hie zən schoe^wnən = dat zijn zijn schoenen.

Dêêr liggə heurdər klêêrən = daar liggen haar kleren.

Da's heuljə dər hond = dat is hun hond.

Men kan deze vormen vergelijken met de omschrijvingen van de genitief, die in het A.B. heel gewoon zijn: Jan z'n hond, Anna d'r jurk, die kinderen d'r vader en die misschien te verklaren zijn als analogie-formaties naar vormen als: Ze hebben Jansje d'r hoed afgenomen, waar Jansje kan worden opgevat als belanghebbend voorwerp (Zie o.a. de Ned. Spr. van Dr. D.C. Tinbergen § 114).

In 't Goerees is die verklaring ook heel goed voor de genoemde versterkte vormen mogelijk.

Zə hè hie z'n land ŏV ənōmə = ze hebben (hem) zijn land afgenomen, waar hie op te vatten is als datief.

Is dat hie zən hond? (Is dat zijn hond) is dan een analogieformatie. Ook kunnen hiezən, heurdər, heuljədər analogievormen zijn naast Jan z'n, Anna d'r, de kinderen d'r.

Vooral bij de zelfstandig gebruikte pronomina zijn de versterkte vormen heel gewoon.

Wie zən boek is dat? Hiezən. Heurdər, Heuljədər.

De bezittelijke voornw. worden in 't Goerees verbogen:

mien, mienə, mienən.

joew, joewə, joewən, enz.

De vormen op en worden in dezelfde gevallen gebruikt’ waarin dən voorkomt, dus voor klinkers, de b, d, h en t en dan nog bij woorden, die niet op een stomme e eindigen. (Ik schreef hierover in de Nieuwe Taalgids, 18e jaargang, pag. 289 e.v.

Das mienən ôâp (mijn aap, d.i. een soort boezeroen).

mienən appəl, üzən os, zienən ezəl.

Dêêr komt üzən doktər, üzən dōmənee.

Mienən baes, zienən boer, üzən ouwstə broer.

Hier is mienən tabak, heurən dekən, üzən taefəl, mienən, haəmər, zienən hôôrn, heurən hoe^wd.

Deze vormen gelden voor alle naamvallen evenals den. Toch is er bij het jongere geslacht een neiging deze en-uitgang weg te laten, dus te zeggen mien hoe^wd, zien haemər.

[p. 156]

De vormen met e worden gebruikt voor alle meervouden: Dă binnə mienə boekən, zienə schoe^wnən, joewə kindərs.

Verder voor de mannelijke woorden, die ook də voor zich krijgen: mienə knecht, zienə waegə, mienə stier, mienə voe^wt, heurə veint, joewə zeunə.

En in de derde plaats voor de vrouwelijke en mannelijke woorden, die op e eindigen: mienə haenə, zienə hiejlə (hiel), joewə bellə, joewə neuzə (neus), heurə blōmə (bloem), mienə schürə.

En ten slotte vóór de vrouwelijke woorden als mienə hand, joewə borst, zienə meid.

Ook voor deze vormen geldt de opmerking, dat ze meer en meer plaats maken voor die zonder ə. Zou de lectuur hier misschien nivellerend gewerkt hebben? Hoe sterker de klemtoon op het voornaamwoord is, des te vaster is het gebruik der uitgangen.

Omtrent het zelfstandig gebruik van het bezittelijk voornaamwoord merken we op, dat het lidwoord gewoonlijk weg blijft.

Joewən boek is mooier dan mienən (Jouw boek is mooier dan het mijne).

Zien land lei naest mienə (zijn land ligt naast het mijne).

Mienə kousə in heurə (Mijn kousen en de hare).

Das joew porsjə in das sienə (Dat is jouw portie en dit is het zijne).

We wijzen hier ook op de niet verwachte vormen met en bij vrouwelijke enkelvoudige woorden:

Zienə pennə in mienən (Zijn pen en de mijne).

Joeləs schürə in (dən) üzən (Jullie schuur en de onze).

Noest mienə beurtə in dan joewən (Nu is het mijn beurt en dan de jouwe).

Verder gebruikt men naast: 'tis mienə ook tis mienəs ('t is van mij). 'tis jouwə - 'tis joewəs; altijd 't is joeləs, heuljəs en daarnaast alleen 'tis zienə.

Vgl. het Eng.: This book is mine, The house is yours.

Vaak wordt het zelfstandig gebruikte bezittelijke voornw. vervangen door een persoonlijk voornw. met een voorzetsel, dus:

de mijne: die van mien.

de zijne: die van uus.

Bv. Die van mien binnə zokkə ondeugəndə kindərs (De mijne zijn zulke ondeugende kinderen).

Das goeiə juun, die van mien is mindər (Dat zijn goede uien, de mijne zijn minder).

[p. 157]

Hetzelfde geldt voor het bijvoeglijke pronomen in sommige uitdrukkingen:

mijn vrouw: dat wuuf van mien, grôôtjə van mien.

mijn man: die veint van mien.

Evenals in het Alg. B. kent men de uitdrukking mien in dien voor mijn en dijn en het werkwoord miene op een veiling.

AANWIJZENDE VOORNAAMWOORDEN. De aanwijzende voornaamwoorden zijn:

dit, dittə; dat, dattə, dezə(n), die, diejə(n); gint gintə(n). Voor de vormen met ən zie men weer het bezittelijk voorn. (dus als bij het lidwoord).

Dittə en dattə komen zelfstandig voor naast dit en dat. Dit huus in dattə (dit huis en dat).

Jə mō tit(tə) nog əs ovərdoewə = je moet dit nog eens overdoen. Mŏj dit hè of dattə? Gē m'n dattə mar. (Moet je dit hebben of dat? Geef me dat maar). Zie Franck M.G. §§ 217 en 218.

In het Beierlandse en Charloise dialekt zegt men deuzə(n) en guntə(n). Zie Opprel § 62. Van Schothorst geeft in het Dialekt der Noord-West-Veluwe § 307 gintən en merkt hierbij op, dat het altijd voorafgegaan wordt door het lidwoord of een aanwijzend voornaamwoord. Dit laatste is voor het Goerees juist niet het geval, men gebruikt gintə zonder aanwijzend woord.

An gintə kant van də haevəndə (Aan gindse kant van de haven). Mŏj nae gintə kant?

Waffərə mok nemə? Gintə. (Welke moet ik nemen? Gindse).

't Is van gintən hoap. ('t Is van gindse hoop).

Evenals in het Beierlands gebruikt men in het Goerees dən diejən, dən dezən, dən gintən.

Waffərən hoed is joewən? (Dən) dezən, gintən. Dən diejən zeit ər dit van in dən oarən dat = de een zegt er dit van en de ander dat.

Een enkele maal hoort men ook gene gebruiken: an genə kant.

Van dieder lingtə, van diedər diktə komen vaak voor. (Zie Schothorst § 309 en Opprel § 62).

Heel vaak hoort me nin het Goerese dialekt de kombinatie dittəndat in verschillende betekenissen:

't Liekənt gêên dittəndat ('t lijkt niets).

'k Chēfər gêên dittəndat om ('k Geef er niets om).

Jə kriegt op jə dittəndat (je krijgt op je ziel).

[p. 158]

't Is 'n roarən dittəndat ('t is een vreemde snoeshaan).

Vôôr dən dittəndat (voor den drommel).

As tə dittəndat (als de weerga).

Weijə astə dittəndat maekə daj weigkomt, of 'k saij əs op jə dittəndat chē.

Hie heti altied ən ditjə of 'n datjə (hij heeft altijd wat).

Lei toch niejt altied tə dittəndattən (ligt toch niet altijd te zaniken).

In dezelfde betekenissen gebruikt men ook hierəndêêr en hierəngintər.

'k Saj op jə hierəndêêr kommə.

Hie geeft ər gêên hierəngintər om.

Ook worden die uitdrukkingen bijvoeglijk gebruikt:

dittendassə jôôn (drommelse jongen).

hierəndêêrsə meid (dekselse meid).

hierəngintərsə rommel (dekselse rommel).

Zie het Woordenboek der Ned. Taal deel III, kol. 2308-'09 en kol. 2480.

Als aanwijzend voornaamwoord gebruikt men in 't Goerees (ook in 't Flakkees) heel vaak dăchēnə (datgene), vooral na een voorzetsel (Zie Middeln. Spraakkunst van Stoett § 39). 't Is een soort euphemistisch gebruik, als men spreekt over sexuele of geestelijke dingen.

Bədoel jə dat? O, dăchēnə mêên ək ôâk.

Mən kannə ovər dăchēnə niejt prâêtə, astər kindərs bie binnə.

Van dăchēnə hè 'k gêên vərstand (daar heb ik geen verstand van).

In 't Goerees zegt men ditheen, datheen, hierbēnə, dêêrhēnə (vgl. het W.B. deel III kol. 2478).

Kom mar dithēnə (d.i. le. kom maar langs deze weg, 2e. kom maar naar deze kant, naar ons toe).

Hie komt ditheen (d.i. le. hij komt naar ons toe, bv. gezegd van een persoon, die men ziet naderen, 2e. hij komt naar huis, 3e. hij komt naar 't Vaderland terug).

Kom jə datop? (Kom je daarheen).

Schuuf ən eindjə datop. (Ga wat op zij).

Gôô jə datop? (Ga je daarheen?)

Hie gôôt datop. (Hij gaat de andere kant op, bv. naar zijn eigen huis).

Op dezelfde wijze gebruikt men gintheen en gintərheen.

[p. 159]

BEPALINGAANKONDIGEND VOORNAAMWOORD. Zoals we reeds opmerkten wordt dăchēnə (datgene) vaak gebruikt, waar men in het A.B. het aanwijzend voornaamwd. dat bezigt. Als bepalingaankondigend voornaamw. wordt het, evenals dəgēnə, gebruikt bij aanhalingen uit de Bijbel (Zie Van Weel § 169). De uitspraak degiene (dəgêênə) is meer Ouddorps dan Goerees, vermoedelijk analogie naar gêên (geen). God is degēnə, die jə helləpə kan. Maar men hoort toch ook wel: das noe 'tcheen ik ôâk altied zeggə (dat is nu wat ik ook altijd zeg).

De- en hetzelfde komen niet voor, zegt Van Weel. Die uitspraak is te kras. In bepaalde uitdrukkingen worden ze wel gebruikt. Bv. Hoe gôôt ət? 't Bluuft sôô 'tselfdə. (Hoe gaat het? 't Blijft zoal eender). Als wederwens met Nieuwjaar bv. zegt men: 'kwe's jə van tselfdə; ook wel van 's gəliekə of van 't eigə, van 't eigənstə. Naast: 't Bluuf selfdə hoort men ook: 't Bluuf teigə, 't bluuft êêndər.

Dit eigə wordt veel gebruikt. Men zie hiervoor weer het W.B. deel III kol. 3986, waar ook de vorm eigenste besproken wordt. Beide vormen komen in 't Goerees voor (zelden eigestə).

Dêêr heijə die eigə veint wêêr (Daar heb je denzelfden man weer). Dezelfde hoed wordt dən eigən of eigənstən hoed.

Ze weunə nog in 't eigə (eigənstə) huus.

Gē mien mar van 't eigə (geef mij maar van 't zelfde, bv. bij het schenken van drank).

Zok, zokkə, zokkən is zulk, zulke, zulkeen. Zokkə boekə lees ik niejt.

Mei'j ôâk zokkə klêêrən? (Heb je ook zulke kleren?)

't Is sokkən môôiən wêêr in langə niejt əweest. ('t Is zulk mooi weer in lang niet geweest.)

Mŏj ôâk sokkən? (Moet je hier ook van? bv. van drank).

VRAGEND VOORNAAMWOORD. De vragende voornaamwoorden zijn wie, wat en waffər(ən).

De tweede naamval van wie is wiezən. Wiezən hoe^wd is dat? Wiəzen is dat? (Van wie is dat?) Vrouwelijk: Wiedər. Wiedər keurs is dat? (Wier rok is dat?) Meervoud eveneens wiedər.

De 3e en 4e nv. is altijd wie.

Zoals Van Weel opmerkt is de vragende uitroep wat wattə. In plaats van wat met voorzetsel gebruikt men een voornaamwoordelijk bijwoord, waarvan de twee leden echter altijd gescheiden zijn.

[p. 160]

Wêêr dienk jə an? Waar denk je aan?

Wêêr heijət ovər? Waarover heb je het?

Wêêr doe jə da fôôr? Waarom doe je dat?

Waffər(ə) is niet identiek met het Alg. Besch.: wat voor een. Dit laatste vraagt meer naar de soort, de hoedanigheid, bv.: Wat voor boek is dat? naast welk boek ligt daar? In 't Goerees is welk onbekend en gebruikt men steeds waffər of waffərən.

Waffərən hoe^wd zetjə op? Welke hoed zet je op?

Mi waffərən waegən riejə? Met welke wagen rijd je?

Wil men wat voor, wat voor een als in 't A.B. gebruiken, dan zegt men: wa fôôr: Wa foor huus is dat? of Was tat fôôr ən huus? Wa's tat foor ən veint? Wat heijə dêêr vôôr ən boek?

Men lette nog op de volgende uitdrukkingen:

Waffərheen mommən? Waarheen moeten we?

Waffəruut gôômən? Welke richting gaan we?

Waffərə en waffərən worden net eender gebruikt als het bezittelijk en aanwijzend voornaamwoord.

BETREKKELIJK VOORNAAMWOORD. De enige betrekkelijke voornaamwoorden in 't Goerees zijn die en dat. In de 2e naamv. gebruikt men voor 't m.e. diezən, voor 't v.e. diedər, voor 't onz. diezən of diedər (naar het natuurlijk geslacht) en in 't meerv. diedər.

Das tie man, diezən vrouwə pas əsturvə is.

Də vrouwə, diedər man dôôd is.

't Wuuf, diedər kindərs hier wazzə.

't Jongətjə, diezən moe^wdər hier wèrrəkt.

Də kindərs, diedər voadər in moe^wdər weigbinnə.

De derde naamval is meestal die, də man die'k ət agē(ve) hè (de man, wien ik het gegeven heb). Na een voorzetsel hoort men wie. Də vrouwə an wie'k ət vərteld hè. Maar meestal gebruikt men het voornaamwoordelijk bijwoord, steeds aanvangende met dêêr, en waarvan de beide leden gescheiden worden. Keijə 't meisjə, dêêrtən mee əweest heit? (Ken je het meisje, met wie hij mee geweest is?).

Is tat də knecht dêêr jə mən ovər sprekə wouw? (Is dat de knecht, over wien je me spreken wou?).

Dêêr heijət wuuf, dêêr ək wat an əgē(ve) hè. (Daar is de vrouw, aan wie ik wat gegeven heb).

Voor zaken eveneens:

[p. 161]

Hier binnə də klêêrən, dêêr jə om əvrōgə heit. (Hier zijn de kleren, waarom je gevraagd hebt).

ONBEPAALDE VOORNAAMWOORDEN. Men bestaat niet in het dialekt van Goeree. Men zegt = Zə zeggə.

Wat men vroeg leert, leert men goed = Waj' vroeg lêêrt, lêêr jə goe^wd. Vgl. het Engels: they say en 't gebruik van you.

Iemand komt zelden voor:

Istər iejmand, maar veel vaker Istər êên? bv. als men iets aan de deur hoort.

Dat mŏjjə dər an êên gē, die dər wat an heit (Dat moet je aan iemand geven, die er wat aan heeft.

't Is fan d'n êên oftən ôârən (Dit is van iemand).

Dən êên oftən ôârən heitət mən əzeid (Iemand heeft het me gezegd).

Niemand wordt door de zuivere dialektsprekers nooit gebruikt. Opmerkelijk is, dat het jongere geslacht het min of meer gaat gebruiken. (Vgl. Van Schothorst § 314).

Ik heb niemand gezien = khè gêên mẽ's əziej of sterker gêên sturvəlienk of khè dər gêên êên əziej. (Ouddorps gêên mẽ'sə).

Iets is evenmin bekend; men gebruikt iejtewat of wat. Jə mommən əs iejtəwat vərtellə. (Wat).

Ksăj'əs wă seggə = 'k Zal je eens wat zeggen.

Gēmən əs wat = geef me eens iets.

Das iejtəwat dak niejt bəgriepə = dat is iets, wat ik niet begrijp.

Niets luidt niks. 'k Gevə niks. 't chē niks = 't geeft niets.

Naast ieder wordt gebruikt iedərəndêên, zooals men voor elk ieləkəndêên hoort.

't Is niejt idərəndêên əgēvə.

Hie weet van ielkəndêên wat.

Elk = ielk. Hie geeft ielk wat. Ielk wil gəliek hè.

Menig wordt door ouderwetse mensen uitgesproken als mennəg. Mennəgkêêrtjə = menigmaal, mennəgêên = menigeen.

Het onbepaalde voornaamwoord al wordt in tijdsbepalingen gebruikt in plaats van ieder(e).

Hie komt hier allə dag, allə wekə, allə jaerə = iedere dag, iedere week, ieder jaar. Ook allə maendə = iedere maand.

Is dat al? Joa, dă's al. = Is dat alles? Ja, dat is alles.

Hie vərkôâpt van alles = Hij verkoopt allerhande dingen.

Jə bəleeft van alləs = Je beleefd allerlei.

[p. 162]

Al dən tied = alle tijd, bv. 'k hè al dən tied.

Al dən tied laet z'n korəntə veldə = Wie geen haast heeft, komt met zijn werk niet klaar.

Zə heit al dən tied ziek əweest = ze is de gehele tijd ziek geweest.

F. DEN EERZAMEN.