Onze Taaltuin. Jaargang 6

Over de voornaamwoorden in het Goerees

Men zie hierover ook het Dialect van West-Voorne door M.A. van Weel (§ 157 e.v.).

PERSOONLIJKE VOORNAAMWOORDEN. 't Persoonlijk voornaamw. 1e pers. enkv. is ikk ə of ik, als het beklemtoond is, anders ək, k of i. Voor het werkwoord gebruikt men meestal ik, zelden ikk ə; dit laatste geregeld zonder werkwoord: Ik hop ə, ik stek ə. Wie gôôt 'r mee? Ikk ə! Ikk ə niejt!

Proclitisch wordt het k of g' als in het A.B.; g' voor de zachte medeklinkers b en d: ik ben >; g'binn ə; ik denk >; g'dienk ə; k voor de scherpe medeklinkers, maar ook voor de zachte v, w, z, die dan verscherpt worden, de m en n, de h en voor klinkers:

ik vraag >; kfraeg ə

ik vertel >; kf ərtell ə

ik wacht >; kwacht ə

ik zoek >; ksoek ə

ik zeg >; ksegg ə

ik moet >; kmot(t ə)

ik neem >; knēm ə

ik hoop >; khōp ə

ik eet >; kēt ə

ik hoor >; khôôr ə.

Voor de zachte g ook k, dus ik geef >; kchev ə of kchē, ik ga >; kchôô. Maar voor deze g en de k hoort men vaak alleen i, dus i chē naast i chēv ə, i komm ə, i kann ə, enz.

Ik kom wordt ook komm ə, ik koop >; kôâp ə. Vergelijkt men dit komm ə met de infinitief komm ə (n), dan heeft men in 't eerste een krachtiger en langer aangehouden sluiting en daardoor is ook de explosie merkbaar sterker.

Het enclitisch gebruikte ik (dus k) brengt vaak heel wat klankverandering te weeg, meer dan in het A.B., b.v.

ben ik >; bingk.

blijf ik >; bluuk. Dêêr bluuk niejt (daar blijf ik niet).

geef ik >; geek. Dêêr geek niejt om (daar geef ik niet om).

vraag ik >; vraek. Dă fraek niejt, dêêr vraek niejdom.

krijg ik >; kriek. Moe^wder, krĭek wat?

[p. 133]

mag ik τ; mak.

moet ik τ; mok. Mok mee? (Moet ik mee?)

zeg ik τ; zek. Dêêr zek niks fan, da sek niejt.

leg ik τ; lek. Wat lek noe tə zôânəkə? (Wat leg ik nu te zaniken?)

Bij langzaam spreken houdt men ook blnnək, blüvək, gēvək, vraegək, măgək, mŏtək, zĕgək, lĕgək.

zal ik τ; zak, da sak niejt. Zal ək dat neme?

laat ik τ; laek, dat laek nooit, of ook wel, met minder klemtoon lik, b.v. lik jə dat əs fərtellə.

wil ik τ; wik.

weet ik τ; week. Dêêr week niks van. Daar weet ik niets van.

hou ik τ; houwk. Dat houwk fast. (Dat houd ik vast).

doe ik τ; doewk.

vind ik τ; vingk. Dêêr vingk niks an (daar vind ik niets aan.)

heb ik τ; hek. Dat hek niejt.

Maar bind ək < bind ik.

In 't Charloise dialect zegt men voor ik vind, ik bind, kfingə. g'bingə. In 't Goerees komt dit verschijnsel alleen voor in de verleden tijd:

bond ik τ; bong ək en daarsnaast g'bongə.

vond ik τ; vong ək en daarnaast kfongə.

Ja ik τ; jôâk, neen ik τ; nêên ək of nêêngk.

Voor deze vormen vergelijke men Stoett, Middeln. Spraakkunst § 33.

als ki τ; ăzək of ak. Ak klâêr binne, kommək = als ik klaar ben, kom ik.

dat ik τ; dak. Hie zeit, dak tə laetə binnə.

De 2e nv. van ik ontbreekt, de 3e en 4e zijn mien of mən.

Gē mien dat τ; (geef mij dat) en onbeklemtoond gēmən dat.

Hij slaat mij τ; hie slôô mien (mən).

Dat is van mij τ; da's fan mien (mən).

Kom bij mij τ; kom bie mien (biemən).

De eerste persoon meervoud is in de le nv. wiele of mən, in de 3e en 4e nv. üs Wielə (τ; wijlieden) krijgt steeds de nadruk.

Wielə blü(və) tuus τ; Wij blijven thuis.

Zullen wij dat eens doen? τ; Zalle wielə da' doewə? en onbeklemtoond Zammən dă's doewə?

Ook bij 't enclitisch gebruik van mən treden weer veel assimilaties en uitstotingen op. Men vergelijke:

[p. 134]

Willen we τ; Wimmən.

Wat geven we er om τ; Wa chemən drom.

Kunnen we τ; kummən, kammən.

Zullen we τ; zammən of zummən.

Moeten we τ; mommən.

Zijn we τ; bimmən of binnəmən.

Laten we τ; laemən of limmən.

Konden we τ; konnəmən of kommən.

Vonden we τ; vongəmən.

Blijven we τ; blüvəmən of blümən.

Krijgen we τ; kriegəmən of kriemən.

Als we τ; ammən of ăzəmən.

dat we τ; dattəmən of dammən.

Hie zeit, dattəmən (dammən) mottə kommə.

Het paard, dat we wegbrachten τ; 't Paerd dammən weigbrochtə.

daar we τ; dêêmən.

Het huis, waar we heen moesten τ; 't Huus dèèmən naə toe mostə.

Eer we dat doen τ; èèmən dă doewə.

Voor we τ; vôômən.

Maar we zullen hem wel krijgen τ; Mă mən zummən wel kriegə.

2e	persoon enkv.	2e	pers. meerv.
1.	joe, jə.	1.	joelə, jə. Joe en joelə zijn de geaksentueerde vormen.
2.	- -
3.	joe, jə.	3.	joelə, jə.
4.	joe, jə.	4.	joelə, jə.
1.	Joe komt, kom joe?	1.	Joelə kommə, kommə joelə?
3.	Hie geef joe dă boek.	3.	Hie geef joelə dă boek.
4.	Ik siejə joe (ik zie jou).	4.	Ik siejə joelə.
4.	Ik kommə bie joe.	4.	't Is van joelə.

Enclitisch gebruikt werken joe, jə, joelə sterk palataliserend en assimilerend.

Kan je τ; kăjjə of kăj bv. kăj niet?

Zal je τ; zăjjə of zăj bv. zăj kommə?

Moet je τ; mŏjjə of mŏj bv. mŏj wat?

Wat geef je τ; wă chē jə of cheej?

Krijg je τ; kriegjə of kriejə. Dă kriejə niejt.

Laat je τ; laejə.

Wil je τ; wijjə of wij, maar nog vaker tot weijə, dus met ver-

[p. 135]

wijding. Vergelijk ook ben je τ; bijə of beijə. Beij noe gek τ; ben je nu gek?

Lig je τ; leijə. Ken je τ; keijə, dus ken je hem τ; keij'n?; ik ken je wel τ; i keijə wel.

Vergl. ook wel ja τ; beijôât.

Eer je gaat τ; êêj gôôt.

Voor je komt τ; vôôj komt.

Had je τ; Hôâjə. Hôâjə mar əzwegə.

De 3e persoon mannelijk is

1e nv. hie, ən.

3e nv. zien, zən, ən.

4e nv. zien, zən, ən.

Hie wordt gebruikt in de hoofdzin, als het vóór de persoonsvorm staat en verder steeds, als de klemtoon er op valt: Vb. Hie wil niejt. Hie bei chəliek (hij heeft gelijk). Wă seit hie dərvan? Weetjə, of hie mee komt? In alle andere gevallen zegt men in de nominatief ən (analogie naar de 4e nv. vgl. Got. ina en hun zegge in de algemene taal). Dus: Wă seit ən? (Wat zegt hij?) Wannêêr komt ən? Mədêên is ən dər. En in de bijzin: Hie zeit, dat ən mergə komt. Kwetə niejt, of ən komt. Dit is ət huus, dat ən əkocht heit.

Het gebruik van een andere vorm, al naar het verbum volgt of voorafgaat, komt overeen met het A.B. (hij en ie) Vgl. ook het dialekt der Noord-West-Veluwe van Schothorst § 302.

3e nv. Dat Dat mŏjjə'n niejt gē(və). Met emphasis: Dat mŏj zien gē(və). 4e nv. Ik binnə mit zən mee əweest en met nadruk: Ik binnə mĭ sien mee əweest. Dă's ôôk van zən. Dă's van zien. Khôôrə'n. Khôôrə zien ôâk. En hier hoort men ook wel hie. Ik zag hie oak. Van wie heijə dat? Van hie, van hie-zelf.

Het meervoud is in de 1^e, 3^e en 4^e nv. heuljə, een enkele maal heu(r)lie, en verder zə als in het A.B., maar heuljə steeds beklemtoond. Heuljə kommə mee, Geeft heuljə mar (Geef het hun maar). Heijə heuljə niejt əziej? (Heb je hen niet gezien?) Kwas bie heuljə. Gôô nae heuljə toe.

De vrouwelijke vormen zijn:

Enk.	1.	heur, zə.	Meerv.	1.	heuljə, heu(r)lie, zə.
	3.	heur (d)ər, zə.		3.	idem.
	4.	heur, (d)ər, zə.		4.	idem.

Wa seit heur dərvan? Kom sə niet?

Zeit ət heur ôâk mar. Geef ət sə (ər) mar. Dă cheek tər.

Roopt (roept) heur əs. Roopt ər mar. Ziejə dər?

't Is van heur. 't Is van dər eigə. (Van haar zelf).

[p. 136]

In de vragende vorm krijgt het verbum praesens bij hie, ən, heur, steeds een t. Geeft hie, ən, heur joe dat? Bij zə wordt de t steeds weggelaten en ze verscherpt tot se. Geef se, Komse, house (houdt ze), doe^wsə, zelfs bij werkwoorden, waarvan de t tot de stam behoort: Hoe^wsə (hoest ze), zissə (zit ze), praesə (praat ze), enz.

Het pronomen voor het onzijdig is ət, als in 't A.B. Wă doet ət? Wă seit ət? Geeftət of geefət ən sent. Helləptət? (helpt het).

De pronominale aanduiding komt in 't Goerees vrijwel overeen met het A.B. Zo zegt men van de koe: Hie geef feel mellək; van de kip: hie lei choe^wd (hij legt goed), van de kat: hie hei jongə. Bij de stofnamen is echter een besliste voorkeur voor het vrouwelijk pronomen: van pap, soep, koffie, melk, enz. zegt men: zə is hêêt, koud, dinnə, enz. Van de tarwe en andere granen zegt men: zə is riepə, zə schiejt choe^wd (= ze schiet goed, d.i. de opbrengst is groot). Ook van de juun (ajuin: zə is best van de jaere, mar zə is tə goekoap. Van tabak: zə is swaer, zə roakt best, van speculaas: zə is lekker. Van boterletter, waar men meer aan een bepaalde letter denkt, zegt men: hie is lekkər. Dit zelfde kan men constateren bij vis: zə is fijn, maar van één vis zal men zeggen: hie 's best.

Omtrent de 2e persoon enkv. joe is op te merken, dat het gebruikt wordt jegens iedereen, laag of hoog geplaatst; wel beginnen de jongeren in 't laatste geval steeds meer u te zeggen. Ouderwctse mensen gebruiken joe in hun gebeden, maar ook dat verdwijnt meer en meer om plaats te maken voor gij en u.

Het reflexief pronomen is in 't Goerees:

1e p.e.: m'n eigə:	k fergissə m'n eigə = ik vergis me.
	khè mən eigə vərschôônd = ik heb me verschoond.
2e p.e. je eigə:	Schaem joe jə eigə niejt?
	Je doe^w jə eigə mar last an.
3e p. e m. z'n eigə:	Dat herinnərt ən zən eigə niejt (dat herinnert hij zich niet).
	Hie driengk sən eigə dronkəg = hij drinkt zich dronken.

3e pers. e. vr. der eigə: Zə bemoeit tər eigə overal mee.

1e pers. meerv. uus eigə: Mən hè uus eigə al ănəklêêd.

2e pers. meerv. jə eigə: Hè joelə jə eigə al əwassə?

3e pers. meerv. dər eigə: Zə haəstə dər eigə nooit.

Een hoogst enkele keer hoort men vormen gebruiken zonder eigen: ik schaemə m'n dôôd en in geen geval in de 3e pers. Vgl.

[p. 137]

Van Schothorst § 302, die opmerkt, dat de vorm mə eigən in het N.W. Veluws alleen gebruikt wordt, indien er de nadruk op valt. Hier is dus de vorm zonder eigen regel in de 1e pers.; voor de 2e en 3e persoon worden alleen vormen met eigen gegeven.

Vgl. ook Opprel § 60, die voor de 3e pers. vr. e. vormen met dər opgeeft. Zə istər anklêêjə. Toen gong zə dər êêst wassə. Op Charlois hoor ik deze vormen nog steeds gebruiken.

Na een voorzetsel gebruikt men dezelfde vormen als boven gegeven zijn; in het A.B. wordt het voorn. vaak versterkt door zelf. (Vgl. Van Schothorst § 304):

't Is vammən eigə = 't is van mezelf.

Jə mod op jə eigə vərtrouwə.

't Gôôt uut sən eigə = 't Gaat vanzelf.

Hie is 't liejfst bie zən eigə (hij is 't liefst thuis).

Mə ngôô mèrregə op uus eigə = wij gaan morgen op ons zelf wonen, b.v. van jonggehuwden.

Joelə mottə mar mĭjjə eigə tə raedə gôô.

Zə hè 't choed mittər eigə əschotə = ze hebben het goed met zichzelf getroffen, gezegd van mensen, die zeer zelfingenomen zijn. Slechts in enkele gevallen wordt zelf gebruikt, bv. Ik kommə zelf, jə mottət self wetə, dus in de nominatief.

Hie leit van zən zelvən = hij is bewusteloos. In Flakkee zegt men: dat laet s'n zelvən vərstaə, in Goeree: dat laət sən eigə vərstôô, d.w.z. dat is te begrijpen.

Het door Opprel in § 60 gegeven zelləvərs is ook in Goeree een enkele maal te horen: hie mottət zelvərs (zelf) wetə. (Zie Franck Mitteln. Gramm. § 229).

In een voorzetselbepaling, behorende bij een infinitief, die afhangt van de w.w. ziejə, hôôrə, voelə, e.d. gebruikt men als pron. refl. mən, jə, zən dər, uus, dər.

Ik zaggə mən schaə vôô man (ik zag mijn schaduw voor me).

Zə hôôrdə də jôôn an dər rōpə (ze hoorde den jongen aan haar roepen).

Hie voe^wlt hət vərdriejt ovər zən kommə. (Vgl. Opprel blz. 34).

Het wederkerig voornw. elkaar is in 't Goerees mənkôârə.

2e nv. Zə hè mənkôârəs klêêrən an (ze hebben elkaars kleren aan).

3e nv. Zə gēvə mənkôârə də schuld.

4e nv. Zə ziejə mənkôârə haest nooit (Ze zien elkaar bijna nooit).

F. DEN EERZAMEN.