Onze Taaltuin. Jaargang 6

Klommel, lommel, rommel

IN een der laatste afleveringen van het Wdk der Nl. Tl, Dl VII, afl. 33, schrijft Dr. J. Heinsius:

‘Klommer, znw., mv. -s. Een woord van onbekenden oorsprong (indien het oud is, verwant met Klemmen?), dat aan het eind der 17de en in het begin der 18de e. in de taal van het daaglijksch leven in zwang is geweest en daarna nog alleen in woordenboeken wordt vermeld. Verzinsel, praatje, smoesje....‘Daarbij komt de afl. Klommeren, (iemand) iets op de mouw spelden, (hem) er in laten loopen, en de samenst. Klommertaal.

Een Limburger herkent hier onmiddellijk het thans nog springlevende klommel dat over bijna gansch Belgisch- en Nederlandsch-Limburg is verspreid.

In Hasselt kent men kloemel, znw., m., en beteekenende prul, bocht; de afl. en samenst. kloemele, knoeien, kloemeliër, m., knoeier, gekloemel, o., geknoei, kloemelkont, vr., knoeister, kloemelpie, m., knoeier, verkloemele, verspillen.

Het woord wordt in Belgisch-Limburg op de eene plaats uitgesproken als klommel, op een andere plaats als klomel, verder nog als kloemel.

In Sint-Truiden kent men de vormen knomel naast klomel, knomele naast klomele, enz.

Te Mielen-boven-Aalst staan de kloemel- en knoemel-vormen eveneens naast elkander. Meestal echter gebruikt men er de kn-vormen.

Te Diest (Brabant) kent men de vormen knoemel, knoemeleir en knoemeldera; dit laatste beteekent hetzelfde als knoemel.

Te Voordt bij Borgloon zegt men klommer, klommere, klommereer, klommerkont. Dien r-vorm meen ik sporadisch nog op andere plaatsen gehoord te hebben.

Verder bestaat er nog een speciale afleiding. Zoo b.v. zegt men te Tongeren en te 's-Heeren-Elderen klomeloj, vr., met de beteekenis van warboel, b.v. die erfenis was 'n heel klomeloj.

Te Mielen-boven-Aalst bestaat kloemelarij als synoniem van kloemel.

[p. 29]

De term klommel en zijn afleidingen schijnen zoo goed als uitsluitend Limburgsch te zijn. Wel treft men ze eveneens aan in de Vlaamsche gemeenten van het kanton Landen (prov. Luik). In de aan Limburg palende gemeenten van Brabant, hoort men nu en dan ook wel eens kloemel of klommel, zoo b.v. te Geet-Bets, en te Zoutleeuw.

De bejaarde Hasselaren herinneren zich nog hoe hun buren uit Zonhoven voor ongeveer 100 jaar een praalboog optimmerden voor de plechtige ontvangst van den in 1790 te Leiden geboren Mgr. R.A.C. van Bommel, die van 1829 tot 1852 bisschop van Luik is geweest. Op dien praalboog prijkten volgende onvergankelijke verzen:

Monseigneur Van Bommel!
Gij zijt, voorwaar, geene klommel.
En omdat gij geene klommel zijt,
Hebben wij u deze feest bereid.

In het Maastrichtsch kent men klommel, m., prul, lor, klommeleer, slecht vakman; zie C. Breuls, Vademecum handelend over Maastrichtsch Dialect (Maastricht, 1914). Ook het ww. klommele is er nog gebruikelijk.

Willem H. Bours vermeldt bij zijn in Banholt en omstreken verzamelde Limburgsche Spreekwoorden en Gezegden, bl. 49: 't Es ene kloommel veur en kloommel nao: voor onhandigheid; ook: 'n onhandig of slecht werktuig.

In Valkenburg kent men klommel, m., vod, nietswaardig voorwerp en het ww. klommele, knoeien bij het werk; zie Th. Dorren, Woordenlijst uit het Valkenburgsch Plat.

L. van der Heijden vermeldt in zijn Zittesjen A.B.C. (1927): klómmel, (klómmele, klummelke) prul, vod. Dat is oug geine klómmel: Dat is een ferm, flink meisje. Veer zulle de klómmele mer bieein sjmiete: Wij zullen samen trouwen; klómmelaer = knoeier, prutser; klómmelerie = prutswerk, knoeiwerk.

In Sittard wordt klommel dus ook in het meervoud gebruikt. Naast klommel kent men in het Limburgsch een vorm lommel waarvan de beteekenis kort bij klommel staat. Voor het Maastrichtsch vermeldt C. Breuls, o.c., den meervoudsvorm lommele, vodden; lommelefabriek, papierfabriek; lommelepie, m., spotnaam voor gehavend persoon.

In het Valkenburgsch is gebruikelijk lommelewief, voddenkoopster, lompenwijf; zie Th. Dorren, o.c.

In het Sittardsch: lómmel (lómmele, lummelke) vod, prul, lor; lómmelechtig, prulachtig; lómmelekoupman, voddenkoopman; zie L. van der Heijden, o.c.

[p. 30]

W.H. Bours, o.c., bl. 30, geeft volgende zegswijze uit Banholt: ‘Dèè es loemele Sjeang oet zien kar gespronge = hij is slecht gekleed. De meeste voddekriëmers of voddenophalers in deze streken komen van Maastricht, en Sjèng zoo heeten zeer vele Maastrichtenaars.’

Ook in Belgisch-Limburg treft men lommel of lomel aan in het enkelv. en in het mv.

In Maaseik, Opglabbeek, Eisden, enz. heeft lommel of lomel, m., de beteekenis van vod, lor, iets onbeduidends; het mv. lommele beteekent vodden, b.v. aw lommele, of lomele, oude vodden.

Het mv. hoorde ik nog te Overpelt, St. Huibrechts-Lille, Eelen; doch ook in het Zuiden der provincie komt het woord voor, zoo b.v. te 's-Heeren-Elderen, in het mv. lomele, lompen. In het Tongersch kent men het enkelv. lomel, lomp, en het mv. lomele, lompen.

Terloops wijs ik er nog op, dat klommel, evenals het 17de en 18de-eeuwsche klommer, in het Limburgsch de beteekenis heeft van praatje, verzinsel; zoo b.v. zegt men in het Hasseltsch das kloemel wa je do vertèlt, dat is klommel wat je daar vertelt.

Welk is nu de herkomst van klommel of klommer en van lommel?

In zijn Nederlandsche Spreekwoorden, Spreekwijzen, Uitdrukkingen en Gezegden, Dl. I, nr. 1420, heeft Dr. F.A. Stoett er reeds op gewezen dat heel wat woorden de begrippen vod, nietswaardig ding, iets van geringe waarde en grap, poets in zich vereenigen. Wij hebben het hier niet over het begrip grap, maar zullen ons enkel bezig houden met de begrippen vod, stuk, klomp, nietswaardig ding. En van die beteekenis-ontwikkeling vinden we nog andere voorbeelden in Zuid-Nederland.

Zoo beteekent klodde in Brabant vod, lor, maar ook waardeloos voorwerp, prul; afl. klodden, in de war zijn, enz. kloddenier, knoeier, klodderij, kloddeman, kloddevent, knoeier.

Van klodder, klompje, zijn eveneens afgeleid klodderen, knoeien, kloddereer, knoeier; zie Wdk der Nl. Tl.

In het Haspengouwsch heeft men vod, voddeman, knoeier, voddemanswerk, geknoei, vodderen, talmen, futselen; zie A. Rutten, Bijdrage tot een Haspengouwsch Idioticon (Antwerpen, 1890).

In het Antwerpsch bul, lomp, vod, bulleman, voddenkooper en ook beuzelaar; zie Cornelissen en Vervliet, Idioticon van het Antwerpsch Dialect. En het Nl. lomp beteekent toch ook oude lap en dan prul, vod.

De eerste beteekenis van Nl. klomp is vormeloos geheel of brok, lompe, vormelooze massa; zie Wdk der Nl. Tl.

Zou er nu iets gewaagds in zijn te beweren dat lommel met zijn tegenwoordige Limburgsche beteekenis van vod, afgeleid is van lomp?

[p. 31]

En dat het Limburgsche klommel evenals het 17de- en 18de-eeuwsche Nl. klommer zijn ontstaan te danken heeft aan klomp?

In zijn Bekn. Etym. Wdk, 3e uitg. (Gent, 1925) schrijft J. Vercoullie trouwens ook: klommer m. (vod, verzinsel), van klomp, (kluit).

En zoo komen we aan ons derde woord rommel. Verdam, Mnl. Wdk geeft: ‘Rommele (rombele, rombole), znw. m. Waarschijnlijk is rombole hetzelfde woord als ndl. rommel, hd. rummel. Men zal wel uit te spreken hebben rómbole (met klemtoon op rom, dat van rombele weinig verschilt)....In het Mnl. is het woord (als het nl. het hier bedoelde is) ook voorwerpsnaam, vod, lor, prul.’

Uit het volgende door Verdam aangehaalde voorbeeld blijkt dat rombole geen verzamelnaam is zooals het modern Nl. rommel: ‘Op een tijt soo quam een wijf... ende sach dat beelde... soo seide si onweerdelike: wat staet hier dese oude rombole, Marialeg. 2, 255.)

Volgens dit voorbeeld stemt Mnl. rombole letterlijk overeen met Limb. lommel en benadert zeer dicht Limb. klommel.

Franck-Van Wijk, Etym. Wdk, is een andere meening toegedaan dan Verdam en schrijft: ‘Rommel, znw., nog niet bij Kil. Mnl. rombole, v. “lor, vod” is bezwaarlijk 't zelfde woord...’ Evenals het Wdk der Nl. Tl. leidt hij rommel af van het ww. rommelen.

Stoett, o.c., Dl. II, nr. 1942 bewijst door andere voorbeelden dat dergelijke afleiding niet onwaarschijnlijk is.

Gelet echter op de ontwikkeling van lomp tot lommel en van klomp tot klommel of klommer meen ik met Verdam dat Nl. rommel de voortzetting is van Mnl. rombole, rombele.

In Dl I, nr. 1192, n. 2 stelt Stoett, o.c., de vraag of het Vl. klommel, klungel, mag vergeleken worden met het 18de eeuwsche klommer. Daarop antwoord ik dat klommel niet Vlaamsch maar Belgisch- en Nederlandsch-Limburgsch is en, naar mijn meening, hetzelfde woord is als het 17de en 18de eeuwsche klommer. Immers in beteekenis stemmen beide termen zoo goed als volledig overeen en, zooals wij hierboven zagen, bestaat de vorm klommer eveneens in Belgisch-Limburg. Dat r afwisselt met l is trouwens een heel gewoon verschijnsel in de Noord- en Zuidnederlandsche dialecten.

Ten slotte moet ik er mijn spijt over uitspreken dat het Wdk der Nl. Tl geen plaats gevonden heeft om zelfs maar met één regel de zoo verspreide Limburgsche termen klommel en lommel te vermelden en dat het 17de en 18de eeuwsche klommer behandeld wordt als een dood woord, terwijl het toch algemeen gebruikelijk is in Belgisch- en Nederlandsch-Limburg.

[p. 32]

Vorenstaande bladzijden waren reeds geschreven en verzonden toen ik de laatste afleveringen van het Rheinisches Wörterbuch ontving waarin eveneens de hier besproken woorden behandeld worden.

Zooals ik vroeger vermoedde doch niet kon bewijzen is klommel met zijn varianten, afleidingen en samenstellingen niet enkel Limburgsch maar ook Rijnlandsch.

Het Rh. Wtbch vermeldt inderdaad: Klummel en Klommel, Pl. ələ: 1. m. a. Lumpen, Lappen, abgetragenes Kleidungsstück,...ver sullen de Kl. ə märr (nur) bieischmite (beieinander-) wollen heiraten;...dat is gein Kl. ein wertvoller Gegenstand, eine ordentliche Angelegenheit. - b. (alleen in het enkelvoud) de ganze Kl. der wertlose Kram;...klummelig adj.: zerfetzt, lumpig, schmierig, träge;...klummeln en klommeln schw.: langsam gehen, trendeln, zögern; langsam, träge arbeiten, nicht voran machen....Abl.: die Klommel(er)ei das Zerlumptsein, nachlässige, verpfuschte Arbeit, das Trendeln, dat Geklommel(s), der Klommeler;...verklummeln: 1. Garn v., verwirren. - 2. etwas (Geld, Zeit) v., vertrödeln.

Wij vinden er eveneens de vormen Knummel, m. Knommel, m. het ww. knummeln, knommeln, de afl. die Knommel(er)ei, dat Geknommel(s), der Knommeler, die Knommelersch; verknummeln; Knummels-arbeit, f.: unordentliche Arbeit; knummelig.

En ten slotte de vormen Klammel, klammeln, die Klammel(er)ei, dat Geklammel(s), der Klammeler naast Knammel, knammeln, die Knammel(er)ei, dat Geknammelts, der Knammeler. Deze laatste variant moet ons niet verwonderen, wanneer wij vernemen dat het Rijnlandsch eveneens het woord Knamp kent, met de beteekenis van: schweres, grosses, faustdickes Stück, zooals het trouwens ook Klump en Klomp bezit.

De lezer zal opmerken dat vorenstaande Rijnlandsche voorbeelden én naar de beteekenis én naar den vorm volkomen overeenstemmen met het Limburgsche klommel.

Brussel.

JAN GRAULS