Onze Taaltuin. Jaargang 4

Van Pontius naar Pilatus en ‘de geest van Jan Tamboer’

In Jaargang II blz. 186 van ‘Onze Taaltuin’ heeft de Heer A. Hallema de bekende ‘verminking’ van de uitdrukking ‘van Pontius naar Pilatus zenden’ willen verklaren met een verwijzing naar een zeldzaam en

[p. 276]

onbekend werkje ‘De geest van Jan Tamboer, tot dienst van de Kluchtlievende Jonckheydt by een vergadert’, A'dam. 1671. Hij citeert daar het verhaal van een eenvoudige boerin, die door een student voor de grap van professor Pijnacker, haar als Pilatus aangeduid, naar prof. Bontius, met woordspeling tot Pontius, gezonden wordt. Dit voorval zou in breedere kring bekend geworden zijn en zoo ‘ten onzent’ tot bovengenoemde onlogische uitdrukking geleid hebben.

De zegswijze ‘van Pontius naar Pilatus’ wordt, blijkens de ndl. lexica, inderdaad nog niet gevonden vóór 1671; een passage in Stev. v.d. Hagen, B.H.G. 6, 405 geeft ‘van Herodes tot Pilatus’ anno 1587, cf. Ndl. Wdb. XII, 1845. Maar toch duidt de vergelijking met andere europeesche talen er m.i. op, dat het verhaal in vermeld boekje eerder als een toespeling op deze uitdrukking te beschouwen is dan wel als de oorsprong. Voor het verklaren van de ndl. zegswijze dient aan een spontane vormverandering de voorkeur gegeven te worden boven het geciteerde historisch geval.

Stoett n^o. 1857 geeft reeds de parallel voor het hd. einen von Pontius zu Pilatus schicken, in welke vorm de uitdrukking over het geheele duitsche taalgebied bekend is (Wander s.v. Pontius). Daarnaast echter: von Pilatus zu Herodes. Ook het fra. kent de uitdr.: renvoyer de Ponce à Pilate, hoewel renvoyer de Caïphe à Pilate meer gebruikelijk is. (Littré, Thibaut). En ook voor Noorwegen ‘sind Beispiele bekannt, dasz einzelne dieses Kunststück fertig gebracht haben’. (K. Nyrop, Leben der Wörter, 187). Voor het ital. (mandare qd. da Erode a Pilato); de. (lade en lobe fra Herodes til Pilatus); spa. (andar o ir de Herodes a Pilatos; se sale de H. para entrar en P. (Haller, Altspan. Sprichw.⁷); desde la casa de Caifas hasta de casa de P. (Taaltuin IV, 205); čech. (od Herodesk ak Pilatovi posýlati), vond ik de parallel echter niet vermeld.

Voor het fra. en het noorsch worden geen bewijsplaatsen opgegeven, maar in het hd. komt de uitdr. al in de 15e eeuw voor bij den bekenden geleerde en populairen volksprediker Johannes Geiler von Kaiserberg (1445-1510) in zijn ‘Weltspiegel’: ‘Sie weisen dich von Pontius zu Pilatus...’

Daar wij deze spontane vervorming dus reeds zoo vroeg in Duitschland en ook in Frankrijk en Noorwegen zien optreden, ligt ongetwijfeld voor de hand, de oorzaak daarvan allereerst in de invloed van rijm en allitteratie te zoeken. Nyrop (187) wees daar reeds op, en ook Schrijnen (Volksk. II, 105 en 106) geeft voorbeelden van gevallen, waarin de oorspronkelijke zin van een spreekwoord geheel verloren is gegaan tengevolge van het doorvoeren van de allitteratie tusschen de beide leden.

[p. 277]

Het klassieke voorbeeld luidt: zooals het reilt (< rijdt) en zeilt; vla. van Pier naar Paul gezonden worden.

Dat overigens het 17e eeuwsch verhaal uit ‘De geest van Jan Tamboer’ bijgedragen kan hebben tot het vastleggen van de karakteristieke vorm, waarin wij zoo goed als altijd de uitdrukking bezigen, is zeer wel mogelijk; maar als basis voor een genetische verklaring is het toch wel wat zwak.

H. MANDOS