Onze Taaltuin. Jaargang 3

De zintuigelijke gew aarwordingen bij de Israëlieten in onze letterkunde

De Joden zijn niet zoo heel talrijk geweest in Europa, maar aan de opbloei van verschillende deelen van het cultuurleven hebben zij toch een zeer belangrijk aandeel gehad. Vooral op economisch en finantieel gebied zijn hun prestaties groot geweest. W. Sombart kon bewijzen, dat de handelsontwikkeling in de nieuwere tijden op een heele reeks van plaatsen juist met hun komst parallel loopt¹⁾. Op het gebied van wetenschap en philosophie behoeven namen als die van Spinoza, Bernheim, Bergson, Einstein geen verdere commentaar. Maar hoe is het nu met hen gesteld in de letterkunde, en vooral in onze nationale letterkunde? Toonen zij zich ook daar nog waardige afstammelingen van de dichters van het boek Job en het Sjir-ha-Sjirim? En is er speciaal in hun werken nog iets te merken van hun zintuigelijk leven, hetwelk volgens de algemeene opinie sterk zou verschillen van dat van de volken, in wier midden ze leven? Materiaal ter bestudeering is er genoeg. In het middeleeuwsche Spanje heeft men Ibn Gabirol en Jehoeda-ha-Levi; in Engeland Beaconsfield, Isaac d'Israeli, Ph. Oppenheim, Israël Gollancz, I. Zangwill; in Rusland Abramowitch, Grinzberg en vele anderen; in Frankrijk H. Bernstein, J. Bloch, E. Fleg, Tristan Bernard; in Duitsch-

1) W. Sombart. Die Juden und das Wirtschaftsleben.² Leipzig 1922.

[p. 226]

land Mendelssohn, Heine, Wassermann, Feuchtwanger, Schnitzler, M. Bernstein, L. Fulda etc.; in ons land da Costa, Querido, Heyermans, Goudsmit, I. de Haan, H. de Man, de Zuid-Afrikaan J.L. Cachet e.a.¹⁾

Het spreekt vanzelf, dat ons onderzoek, hetwelk aansluit bij dat naar de zintuigelijke aanleg bij verschillende andere groepen van auteurs, waarover in dit tijdschrift reeds meerdere malen gerefereerd is (J. van Ginneken. De oorzaken der taalveranderingen.² A'dam 1930; p. 58. Dez. De dichters en hunne zintuigen. Onze Taaltuin I, 353; H Schurink. Zintuigelijke gewaarwordingen bij 17-eeuwsche dichters; ibid II, 105; Vgl. ook Mej. W. Schilling. Een proeve van Stilistiek bij Ruusbroec ‘den Wonderbare’. Diss. Nijmegen 1932) zich tot enkele voorname Nederlandsche auteurs beperkt. En verder werden uit hun werken telkens slechts fragmenten gekozen van grootere gevoeligheid of bijzondere dichterlijke inleving. Want alleen daarbij was er kans op karakteristieke resultaten. De omvang bedroeg telkens 10.000 woorden. Zoo zijn van Querido onderzocht eenige tientallen pagina's uit De oude Waereld. Het Land van Zarathustra. Koningen (8e druk; p. 1 tot en met 16, 52-59, 116-118, 198-215, 237-238 gedeeltelijk). Vooral om te zien of dit werk ook in de oriëntatie van zijn verbeelding onder oostersche invloed stond. Vervolgens twee bijna even groote stukken uit De Jordaan I, nl. de beroemde beschrijving van Hartjesdag en de niet minder bekende bladzijden, waar Stijn Burk zijn zwangere vrouw mishandeld heeft (5e druk; 239-256; 423-441 gedeeltelijk). Bij da Costa Hagar (ed. P. Kat,² Zutphen; 2750 woorden); als typische vertegenwoordiger van 's dichters tijdzangen: Wachter! Wat is er van den Nacht (4513 woorden), en De Slag bij Nieuwpoort (p. 14-31 gedeeltelijk, 2737 woorden). Bij den vruchtbaren Heyermans werd de keuze lastiger. Ongetwijfeld is deze litterair het meest in zijn kracht in zijn tooneelwerken en zijn feuilletons; maar de vele gesprekken die daarin voorkomen, en die vaak met opzet in volksche toon gehouden zijn, maakten deze stukken voor ons doel minder geschikt. Daarom werd liever de naturalistische roman, en met name Trinette, genomen (A'dam 1904; p. 1, 4, 5, 7, 8, 14, 22, 23, 28, 36-39, 42, 55-60, 63, 73, 74, 77, 79, 85, 96, 98, 99, 146, 147, 152, 155, 160, 161 gedeeltelijk). Om althans over eenige vergelijking met de rest van het oeuvre te kunnen beschikken, werd verder systematisch ook de tekst (niet de tooneelaanwijzingen) van Nummer Tachtig (2470 woorden) nagegaan. Voor Israel de Haan werden de mooiste verzen uit

1) E. Fleg. Anthologie juive du Moyen Age à nos Jours. Paris 1923. A. Bartels. Lessing und die Juden. Groningen. M.H. van Campen. Oude en nieuwe Joodsche dichtkunst. De Gids 1916; II, 532.

[p. 227]

de bundel Het Joodsche Lied bijeengezocht; meestal de jeugdherinneringen (p. 1-113, 129-137, 173, 229, 230).

Achtereenvolgens zijn onderzocht: 1^o. de gezichtsindrukken; 2^o. de gehoorsindrukken; 3^o. de reukgewaarwordingen; 4^o. de smaakgewaarwordingen; 5^o. de gevoelsprikkels. Verder werden ook geregeld de

Optische indrukken
		Hagar		Wachter		Nieuwpoort
		N.	B.	N.	B.	N.	B.
Bonte kleuren:
	rood, rossig	-	-	2	2	2	2
	purper	-	-	-	-	-	-
	groen	-	-	-	-	-	-
	blauw	-	-	-	-	1	1
	paars	-	-	-	-	-	-
	geel	-	-	-	-	-	-
	vleeschkleurig	-	-	-	-	-	-
	oranje	-	-	-	-	-	-
bont, kleurig, schotsch, paarlemoer, sproetig, enz.		3	5	2	3	5	8
Neutrale kleuren:
	wit	-	-	-	-	1	1
	grijs, grauw	1	1	-	-	-	-
	zwart	-	-	1	1	1	1
	licht, bleek	1	3	15	19	11	13
	helder, albast	2	2	-	-	-	-
	donket, schaduw	5	9	13	14	5	7
Stompe of matte kleuren		-	-	-	-	-	-
Glans		11	12	9	13	11	13
Gloed		9	10	13	16	14	15
Schijn		2	4	3	3	4	4
Doorschijnend, wazig, klaar		-	2	-	3	2	4
Goud		1	1	-	4	2	2
Zilver		-	-	-	1	-	-
Metaalkleur		1	1	-	-	-	-
Edelsteenen		4	4	-	-	-	-
Smaakgewaarwordingen
Speciale;
	zoet	-	-	-	-	-	-
	zuur	-	-	-	-	-	-
	zout	1	1	4	4	1	1
	bitter	1	1	-	-	-	-
Algemeene aangename		-	-	3	3	-	-
Algemeene onaangename		-	-	-	-	-	-

Optische indrukken
		Da Costa		N. Tachtlg		Trinette
		N.	B.	N.	B.	N.	B.
Bonte kleuren:
	rood, rossig	4	4	1	1	25	26
	purper	-	-	-	-	1	1
	groen	-	-	1	1	23	23
	blauw	1	1	-	1	3	3
	paars	-	-	-	-	2	2
	geel	-	-	-	-	10	10
	vleeschkleurig	-	-	-	-	3	3
	oranje	-	-	-	-	-	-
bont, kleurig, schotsch, paarlemoer, sproetig, enz.		10	16	3	3	58	62
Neutrale kleuren:
	wit	1	1	2	2	19	20
	grijs, grauw	1	1	1	1	5	5
	zwart	2	2	-	-	25	25
	licht, bleek	27	35	4	4	29	29
	helder, albast	2	2	-	-	7	7
	donket, schaduw	23	30	2	2	31	33
Stompe of matte kleuren		-	-	-	-	43	45
Glans		31	38	-	-	25	25
Gloed		36	41	4	6	16	17
Schijn		9	11	-	-	2	2
Doorschijnend, wazig, klaar		2	9	1	1	14	19
Goud		3	7	-	-	2	2
Zilver		-	1	-	-	5	5
Metaalkleur		1	1	-	-	2	2
Edelsteenen		4	4	-	-	2	2
Smaakgewaarwordingen
Speciale;
	zoet	-	-	-	-	-	2
	zuur	-	-	1	1	-	1
	zout	6	6	-	-	-	-
	bitter	1	1	-	-	-	2
Algemeene aangename		3	3	2	2	4	5
Algemeene onaangename		-	-	-	-	1	1

Optische indrukken
		De Haan		Koningen		Jordaan
		N.	B.	N.	B.	N.	B.
Bonte kleuren:
	rood, rossig	4	6	43	43	17	18
	purper	1	1	10	10	-	-
	groen	2	2	13	13	5	5
	blauw	2	2	27	27	13	13
	paars	-	-	9	9	1	1
	geel	1	1	15	15	7	7
	vleeschkleurig	-	-	-	-	-	-
	oranje	-	-	2	2	4	4
bont, kleurig, schotsch, paarlemoer, sproetig, enz.		46	83	71	72	26	29
Neutrale kleuren:
	wit	4	4	28	28	11	11
	grijs, grauw	1	1	5	5	4	4
	zwart	2	2	15	17	12	14
	licht, bleek	33	34	35	37	13	14
	helder, albast	-	1	10	11	4	6
	donket, schaduw	29	33	76	80	40	41
Stompe of matte kleuren		3	3	23	27	21	21
Glans		26	26	83	83	23	26
Gloed		35	35	93	93	32	35
Schijn		-	-	21	21	2	2
Doorschijnend, wazig, klaar		10	14	31	38	9	12
Goud		8	8	59	59	11	11
Zilver		2	2	12	12	4	4
Metaalkleur		-	-	4	4	1	1
Edelsteenen		-	-	15	15	5	5
Smaakgewaarwordingen
Speciale;
	zoet	13	25	3	15	1	8
	zuur	1	2	-	-	1	2
	zout	-	-	-	1	2	2
	bitter	16	25	1	4	1	1
Algemeene aangename		1	1	2	2	8	10
Algemeene onaangename		4	4	1	1	-	-

N.B. Honger en dorstgevoelens zijn niet meegerekend

[p. 228]

brutogevallen (waartoe alle kwaliteiten, óók de twijfelachtige en de overdrachtelijke gerekend werden) van de nettogevallen gescheiden gehouden. Vgl. H. Schurink. Onze Taaltuin II, 105 vv. Van het totaal krijgt men een overzicht uit de hierbij gevoegde tabellen.

Acoustieke indrukken
		Hagar		Wachter		Nieuwpoort
		N.	B.	N.	B.	N.	B.
Menschelijke stem:
	spreken	7	13	22	29	7	15
	zingen	5	5	-	-	3	3
	ongearticuleerd geluid	6	10	27	32	17	20
	menschelijke stilte	-	-	2	2	6	6
Niet-menschelijk geluid:
	geruisch	13	14	15	16	8	9
	dierengeluid	3	3	2	2	1	1
	muziek (behalve zang)	5	5	3	4	1	1
	stilte in het algemeen	1	1	1	1	1	1

Acoustieke indrukken
		Da Cosa		N. Tachtig		Trinette
		N.	B.	N.	B.	N.	B.
Menschelijke stem:
	spreken	36	57	20	22	37	44
	zingen	8	8	-	-	3	4
	ongearticuleerd geluid	50	62	8	9	67	79
	menschelijke stilte	8	8	-	-	8	8
Niet-menschelijk geluid:
	geruisch	36	39	2	2	125	129
	dierengeluid	6	6	-	-	2	2
	muziek (behalve zang)	9	10	-	-	13	14
	stilte in het algemeen	3	3	1	1	9	9

Acoustieke indrukken
		De Haan		Koningen		Jordaan
		N.	B.	N.	B.	N.	B.
Menschelijke stem:
	spreken	95	116	46	50	55	63
	zingen	90	90	28	28	15	15
	ongearticuleerd geluid	97	114	91	98	130	142
	menschelijke stilte	4	4	16	18	11	18
Niet-menschelijk geluid:
	geruisch	8	10	78	83	25	27
	dierengeluid	-	-	20	20	5	5
	muziek (behalve zang)	8	9	24	24	24	24
	stilte in het algemeen	1	8	25	26	8	12

Reukgewaarwordingen
Aan- gename	2	2	-	-	-	-
Onaan- gename	-	-	-	-	2	2
Gevoelsindrukken

Reukgewaarwordingen
Aan- gename	2	2	-	-	9	9
Onaan- gename	2	2	-	-	3	3
Gevoelsindrukken

Reukgewaarwordingen
Aan- gename	14	14	20	21	7	7
Onaan- gename	-	-	12	12	13	13
Gevoelsindrukken

Temperatuur:
	warm	9	13	6	8	15	21
	koud	-	2	-	2	2	6
Huidgewaar- wordingen:
	hard, stootend, slaande	8	10	5	8	8	10
	scherp	1	1	2	4	-	1
	spits	1	2	4	6	2	3
	ruw, korrelig	-	-	-	1	1	1
	zwaar, drukkend	5	6	2	7	1	5
	pijnlijk zonder meer	4	7	1	5	3	11
	zacht, rakend, streelend	-	2	2	6	2	4
	bot, plomp	-	-	-	-	-	-
	stomp, vierkant	-	-	-	1	-	-
	glad, effen	-	-	1	1	-	-
	licht	-	-	-	1	-	1
	prettig van gevoel	1	1	-	-	-	1

Temperatuur:
	warm	30	42	4	7	35	42
	koud	2	10	1	1	12	17
Huidgewaar- wordingen:
	hard, stootend, slaande	21	28	-	-	33	44
	scherp	3	6	-	-	4	9
	spits	7	11	-	-	6	9
	ruw, korrelig	1	2	-	1	2	8
	zwaar, drukkend	8	18	1	1	22	31
	pijnlijk zonder meer	8	23	1	3	7	15
	zacht, rakend, streelend	4	12	1	1	19	27
	bot, plomp	-	-	-	-	2	2
	stomp, vierkant	-	1	-	-	7	7
	glad, effen	1	1	-	-	4	5
	licht	-	2	-	-	2	4
	prettig van gevoel	1	2	-	-	3	4

Temperatuur:
	warm	54	58	108	113	95	107
	koud	4	5	13	16	14	16
Huidgewaar- wordingen:
	hard, stootend, slaande	29	36	35	39	28	43
	scherp	2	8	8	11	5	15
	spits	-	-	16	19	11	14
	ruw, korrelig	-	2	6	8	7	9
	zwaar, drukkend	14	21	19	28	20	40
	pijnlijk zonder meer	37	135	38	59	24	39
	zacht, rakend, streelend	14	30	9	23	19	29
	bot, plomp	-	-	3	3	2	2
	stomp, vierkant	2	2	5	5	1	1
	glad, effen	1	1	1	1	-	-
	licht	2	5	2	3	4	5
	prettig van gevoel	5	16	-	2	3	4

N.B. Van de 5 door van Ginneken onderscheiden typen van gevoelsindrukken (tast-, gewrichts-, ruimte- en temperatuursgevoel) zijn hier in overeenstemming met mej. Schilling en H. Schurink slechts de eerste en de laatste gekozen als ‘de meest op de voorgrond tredende’.

Samengevat geeft dit het volgende totaaloverzicht, waarbij enkel met

[p. 229]

de nettogevallen rekening gehouden is. De percentcijfers zijn eenigszins afgerond.¹⁾

	da Costa (10.000 w.)	N. Tachtig (2470 w.)	Trinette (10.000 w.)
Gezichts- indrukken	157 (38%)	19 (31%)	352 (44.5%)
Gehoors- indrukken	156 (38%)	31 (51%)	264 (33%)
Reuk- gewaarword	4 (1%)	-	12 (1%)
Smaak- gewaarword	10 (2.5%)	3 (5%)	5 (0.5%)
Temperatuurgev	32 (7.5%)	5 (8%)	47 (6.5%)
Huidgevoelens	54 (13%)	3 (5%)	111 (14.5%)
	_____	_____	_____
Samen	413	61	791

	de Haan (10.000 w.)	Koningen (10.000 w.)	Jordaan (10.000 w.)	Totaal
Gezichtsindrukken	209 (29%)	700 (52.5%)	265 (33%)	1702 (41%)
Gehoorsindrukken	303 (41.5%)	328 (24.5%)	273 (34%)	1355 (33%)
Reukgewaarword	14 (2%)	32 (2.5%)	20 (2.5%)	82 (2%)
Smaakgewaarword	35 (4.5%)	7 (0.5%)	13 (1.5%)	73 (2%)
Temperatuurgev	58 (8%)	121 (9.5%)	109 (13.5%)	372 (9%)
Huidgevoelens	106 (15%)	142 (10.5%)	124 (15.5%)	540 (13%)
	_____	_____	_____	_____
Samen	725	1330	804	4124

Voor de optische indrukken volgt vanwege hun belangrijkheid nog een gespecificeerd staatje. Het tooneelwerk van Heyermans is hierbij verder niet meer meegeteld.

	da Costa	Heyermans (Trinette)	de Haan
Bonte kleuren -a (alle bont behalve -b)	5 (3.5%)	67 (19.5%)	10 (5%)
Bonte kleuren -b (bont in engere zin)	10 (6.5%)	58 (16.5%)	46 (22%)
Neutrale kleuren	56 (35%)	116 (33%)	69 (35%)
Matte kleuren	-	43 (12%)	3 (1.5%)
Glans, gloed, schijn	76 (48%)	43 (12%)	61 (26.5%)
Doorschijnend	2 (1.5%)	14 (4%)	10 (5%)
Goud, zilver, metaal, edelsteenen	8 (5.5%)	11 (3%)	10 (5%)
	_____	_____	_____
Samen	157	352	209

	Koningen	Jordaan	Totaal
Bonte kleuren -a (alle bont behalve -b)	119 (17%)	47 (17.5%)	248 (14.5%
Bonte kleuren -b (bont in engere zin)	71 (10%)	26 (10%)	211 (12.5%
Neutrale kleuren	169 (24%)	84 (31.5%)	494 (29%)
Matte kleuren	23 (3.5%)	21 (8%)	90 (5.5%)
Glans, gloed, schijn	197 (28%)	57 (21.5%)	434 (26%)
Doorschijnend	31 (4.5%)	9 (3.5%)	66 (4%)
Goud, zilver, metaal, edelsteenen	90 (13%)	21 (8%)	140 (8.5%)
	_____	_____	_____
Samen	700	265	1683

1) Wachter! Wat is er van den Nacht? 10 × vonden wij de titelzin terug: ‘Wat is er van den nacht, O Wachter! welk een dag wordt aan de kim gewacht?’ Dit ‘nacht’ en ‘dag’ noteerden wij niet. De 3 data: aangenaam van smaak zijn: gistend. De Slag bij Nieuwpoort: het geval: stilte überhaupt luidde: uitgeraasd (sic!). De Jordaan: mooi is niet meegeteld in ‘Mooie Karel’. Van de 19 teer-zacht-netto gevallen was het 7 × kussen, omhelzen. Trinette: Van de 19 teer-zacht-netto gevallen was het 8 × kussen, omhelzen. De twee edelsteenen zijn eigenlijk geen edelsteenen. Eénmaal is het het parelen van het zweet, andermaal kristal. Nummer Tachtig. In onze statistiek is niet opgenomen het bevel: stil! (tegen een kind), dat 4 × voorkomt. Hierin zit immers niets klankbeeldends. Het stukje speelt 's morgens in de vroegte voor een gevangenis met zijn verlichte ruitjes. Zoodoende kwam 14 × ‘lichie’. voor. Ook deze gevallen zijn veiligheidshalve verwaarloosd. Als een pas uit de gevangenis ontslagene een pijpje opsteekt zegt hij: fijn, prachtig, lekker, daar smul ik van! Het is onzeker of wij hier met reuk- of smaakgewaarwordingen te doen hebben. Waarschijnlijk met beide!

[p. 230]

Wanneer er uit deze gegevens conclusies getrokken moeten worden, dan dienen we er ons wel rekenschap van te geven, dat de kracht van het statistische bewijs schuilt in de groote getallen. Zoo heeft het zeker nog wel zin te constateeren, hoe er onder de 14 gevallen van reukgewaarwordingen bij de Haan geen enkele van onaangename kwaliteit verschijnt, maar bij da Costa is het totale aantal te gering (4), om een basis te bieden voor de vergelijking der verschillende typen van prikkels. In dit opzicht is bijv. Mej. Schilling in haar dissertatie wel wat ver gegaan. In tegenstelling met andere bevindingen (Diss. p. 96 en van Ginneken. Onze Taaltuin I 358) wordt Ruusbroec door haar uitdrukkelijk als zeer weinig temperatuurgevoelig gekenmerkt (p. 111). Maar als er later van de 8 bij hem aangetroffen temperatuurskwaliteiten 6 ‘warm’ blijken te zijn, wordt hij toch ineens als ‘de warme mensch’ tegenover Eckhart gesteld, die er op hetzelfde aantal van 20.000 woorden slechts 2 vertoont, waarvan één warm en één koud (p. 112).

Dat het Joodsche (schrijvers)type er een is van uitbundige zintuigelijkheid volgt in ieder geval duidelijk uit de meegedeelde cijfers; de absolute aantallen voor de diverse kwaliteiten van prikkels zijn telkens opvallend hoog. Vooral het visueele element komt sterk naar voren. Het gewone getal daarvoor in de klassieke europeesche letterkunde ligt tusschen 100 en 200, maar al de hier onderzochte auteurs - op da Costa na - gaan boven dit laatste cijfer uit! En terwijl de hoogste aantallen in Nederland waren 466 voor Boutens en 688 voor van Deyssel, staat Querido in Koningen op niet minder dan 700. En toch betreft het hier dan nog slechts 52.5% van zijn totale aantal zintuigelijke indrukken, zoodat van een eenzijdige ontwikkeling of iets dergelijks geen sprake is. Zoo hadden ook Hadewych 52%, Ruusbroec's Chierheit 63%, Hooft 54%, Starter 50% optische prikkels.

Verder is er blijkbaar een sterke voorkeur voor kleuren. Vooral voor bonte kleuren (groep a); het Joodsche aantal daarvoor is bijna 2 × zoo hoog als dat van onze zeventiende-eeuwers (Onze Taaltuin II, 108). Bij da Costa teekent zich de groep a nog het minst duidelijk af; zelfs in Hagar, waar toch een oostersche omgeving wordt geschilderd, blijven de cijfers laag. Maar da Costa leefde vóór het impressionisme tot mode werd, en dat is in dit verband natuurlijk niet zonder beteekenis. De sterk naturalistische Heyermans komt hier percentsgewijze zelfs boven Querido uit. Diens bezetting van de groep is echter rijker en meer gevarieerd, Querido's blik voor kleuren is veel fijner gedifferentieerd. Vooral in Koningen, dat een boek van weelde is, komt dit uit. De groep voor stompe kleuren bereikt bij Heyermans eveneens een zeker maxi-

[p. 231]

mum; ook in dit geval zal de litteraire stijl wel niet zonder invloed gebleven zijn. Maar de voorbeelden doen soms ietwat vulgair aan. De groepen voor matte kleuren, voor glans, gloed, schijn en doorschijnend hebben alle eenigszins geleden onder de sterke uitbreiding van die voor de bonte kleuren, voor welker grootere psychische intensiteit de Joodsche mentaliteit meer gevoelig was.

Tenslotte vallen nog de hooge getallen voor goud etc. op bij de Haan (8 maal op 209 prikkels) en in Querido's Koningen (59 maal op 700 prikkels). In dit laatste werk is zulk een woord zeker op zijn plaats, al wordt er blijkbaar wel erg vaak gebruik van gemaakt. Maar bij de Haan is de verklaring lastiger. Schuilt hier iets van een zeker dichterlijk onvermogen, waardoor dit woord voor een vrij vage en ongedifferentieerde gezichtsindruk zoo sterk de voorkeur krijgt? Het zou kunnen, want ook bij Anna Bijns, die wel een minimum aan visueele kwaliteiten bezit (19 op 10.000 woorden), heeft toch nog altijd 30% van het totale aantal betrekking op goud, zilver etc. Waarschijnlijker echter is, dat we hier voor een jeugdverschijnsel staan; van Ginneken kon er immers reeds op wijzen (Onze Taaltuin I, 353 vv.) dat dit type woorden speciaal in litteraire jeugdwerken voorkomt. Vandaar dat in ons materiaal ook da Costa, van wien slechts latere gedichten onderzocht werden, er geen voorbeelden van heeft. Daartegenover echter wel Heyermans in zijn eerste boek Trinette. Een andere frequente prikkel bij jongere dichters is volgens Groos en Netto (Englische Studien. Bd. 43; 27-51), en later ook van Ginneken en Schurink, die voor rood uit de bont-groep; groen pleegt pas op latere leeftijden in grootere aantallen te verschijnen. Maar ook hier vormt Heyerman's Trinette, waar het groen bijna even veelvuldig is als het rood, weer een uitzondering. Ook absoluut genomen is het aantal voor groen hier zeer hoog.

Opvallend sterk ontwikkeld is ook de acoustieke aanleg der Joden. In de europeesche litteratuur, voorzoover deze op dit punt onderzocht is, vormen - een enkeling als Schiller en Cornelius uitgezonderd - de acoustische feiten gewoonlijk slechts ⅓ van de visueele, maar hier naderen de getallen elkaar telkens ongeveer. Bij da Costa staan ze volkomen gelijk, en de Haan heeft zelfs bijna 1½ maal zooveel acoustische als optische gevallen! Het hoogste aantal gehoorsvoorstellingen in Nederland is te vinden bij Pallieter (208), Boutens (209), van Deyssel in zijn Apocalyps (322) en Gorter in Mei (323); dit is hooger als bij een der buitenlandsche dichters. Maar verschillende van onze Joodsche auteurs komen hier weer gladweg bovenuit. Querido in Koningen is natuurlijk weer de hoogste van allen (328).

[p. 232]

Negentig van de 303 gehoorsindrukken bij I. de Haan zijn: zingen, zang, lied. Deze dichter is zich van de taak die hij zichzelf gesteld heeft na de anarchistische periode: de zanger van zijn volk te zijn, dus wèl bewust! Geheel in overeenstemming daarmede is, dat het bijna uitsluitend menschelijke geluiden zijn, die in Het Joodsche Lied staan aangeduid, de dierlijke geluiden ontbreken totaal. Merkwaardigerwijze herinnert M.H. van Campen in zijn bekend Gidsartikel over Oude en Nieuwe Joodsche dichtkunst (1916, dl. II, 532 vv.), daarnaast juist aan het ontbreken van ‘zielsmuziek’ bij de Haan. Bij Heyermans, die minder fijn is en in meer volksche trant schrijft, is het aantal geruischen ongelooflijk hoog (125 van de 264 prikkels). Ook Querido's Koningen telt nog wel veel data van dit type, maar daar gaat het bijna steeds over ruischelen, suizelen, lispelen etc. De stemming is dus geheel anders. Het minst zangerig is het naturalistische Trinette, dat slechts driemaal zingen heeft. In het sterk declamatorische Wachter! Wat is er van den nacht? overwegen, behalve de geruischen vooral ook de ongearticuleerde menschelijke geluiden. Dat Querido, die in zijn jeugd gedwongen was om als violist in een café-chantant op te treden en ook later nog een groote voorliefde voor de muziek heeft behouden, het grootste aantal woorden voor muziek etc. behaalt, is begrijpelijk. In de beide onderzochte werken 24 gevallen. In Koningen vallen verder nog de vele aand aidingen voor stilte etc. op (16 + 21 nettogevallen).

Wordt vervolgd

A. WEYNEN