Onze Taaltuin. Jaargang 3

[p. 164]

Scheuren

Dezer dagen stond in de krant te lezen van een ongeval aan een der Nederlandsche ‘athleten’ overkomen, onder den pakkenden titel:

Mej. Schuurman scheurt een spier.

De bedoeling was, den lezer voor te bereiden op, of aan te lokken door het bericht, dat Mej. S. niet meer meeliep in den wedstrijd tengevolge van het scheuren van een beenspier. De keuze van dit werkwoord leidde tot een pakkende allitteratie. Het praesens en de persoonsvorm in den zin gaven aan den titel den ‘dramatiseerenden’ vorm, dien wij Jg. I 323 hebben besproken.

Het opvallende is hierbij het transitieve gebruik van het werkwoord met een lijdend voorwerp zónder andere bepaling, terwijl aan de handeling niet het ‘opzettelijke’ wordt toegekend, als in een zin: ‘Hij scheurde de lap in stukken,... door, etc.’, of in een zin: ‘In den oorlogstijd scheurde men het groenland’. De constructie is gelijk aan de algemeener gangbare met het werkwoord ‘breken’ (c.q. verrekken, verstuiken): ‘Hij brak een (zijn) been’, ‘zij brak een kopje bij het wasschen’.

Over deze gebruikswijze van ‘breken’ zegt het Ned. Wdb. III 1, 1233: ‘Onwillens, door een ongelukkigen, onopzettelijken stoot, slag, worp, of val, oorzaak zijn dat iets stuk gaat. De bedrijvende vorm stemt hier eigenlijk kwalijk overeen met de beteekenis’. Een dergelijke opmerking maakt Paul in zijn ‘Deutsches Wörterbuch’: ‘Bemerkenswert ist “er bricht einen Arm, den Hals brechen etc.”, wobei keine wirkliche Aktivität des Subjektes vorhanden ist, also = ihm bricht (intr.) ein Arm’.

In een veel later deel van het Ned. Wdb. bij ‘Scheuren’, wordt over deze bijzondere constructie en beteekenis niets vermeld, gelijk trouwens daar de geheele indeeling èn verklaring der verschillende gebruikswijzen van het woord in vergelijking met die van ‘breken’ zeer onbevredigend zijn.

Van het werkwoord breken neemt men gewoonlijk aan, dat het van oudsher aanvankelijk alléen overgankelijk werd gebruikt. Zoo zegt ook Paul: ‘Die intransitive Verwendung ist aus der transitiven entsprungen’. De consequentie hiervan is, dat volgens Paul het werkwoord eerst van transitief intransitief is geworden, en dat daarna in de onderhavige constructie de intransitieve functie weer is overgegaan in de transitieve. Daarbij is een kleine moeilijkheid: hoe moeten wij dien laatsten overgang, waardoor de verandering in de beteekenis wordt

[p. 165]

teweeggebracht, begrijpen? In het Mnl. vinden we alleen de intransitieve functie: ‘Dat em sijn herte brac’. ‘Dat hem drie tanden int hooft braken’. ‘Hem breect die scacht ( = de speer)’. De persoon staat hier steeds als ‘belanghebbend voorwerp’ genoemd; het lichaamsdeel of gebroken ding is subject.

We kunnen natuurlijk onderstellen dat, evenals bij vele verbindingen met een ‘onpersoonlijk werkwoord’, een ‘omzetting van het subject’ heeft plaats gehad, bijv. bij een volkomen verval van de datief-vormen, zóó dat in ‘Pieter brac sijn scacht’ de eigennaam zoowel onderwerp als voorwerp kon schijnen te zijn. Ook is de constructie ‘Hij heeft een arm gebroken’ in het Mnl. voor twee uitleggingen vatbaar: ‘Hij heeft een arm (die) gebroken (is)’ en ten tweede de voltooid-tegenwoordige functie van thans. De eerste uitlegging onderstelt ‘gebroken’ als ‘bepaling van gesteldheid’, dus als deelwoord van het ónovergankelijke werkwoord. Ook langs dezen weg zou de ‘kwalijk overeenstemmende’ nieuwe ‘bedrijvende vorm’ ontstaan kunnen zijn. We wijzen er nog even op dat ook de verbinding ‘Zijn arm is gebroken’ als praeseus met het deelwoord van onovergankelijk ‘breken’ gemakkelijk kon worden begrepen als perfectum, en wel in den ‘lijdenden vorm’ van een transitief werkwoord. Maar dáár is nog niet de voorstelling van ‘onopzettelijkheid’ aanwezig.

Het werkwoord ‘scheuren’ is in het Middelnederlandsch en, in tegenstelling met ‘breken’ ook in het oudste Germaansch, van het begin af zoowel onovergankelijk als overgankelijk. In verbinding met lichaamsdeelen wordt dezelfde datiefconstructie als bij ‘breken’ gevonden: ‘Sodat hem die hersene scuerde’. ‘Die buuc scuerde den keytijf’. ‘U adren die u scoorden’. ‘Dat mi mijn herte scoort’. Daaruit is echter niet de ‘omzetting’ voortgekomen. Want een zin als het in den aanhef genoemde hoofdje in de krant is op het eerste gezicht ongewoon. Ik meen te mogen vermoeden dat hier het voorbeeld van ‘Hij brak een been’ heeft geleid tot navolging. Evenwel, gedachtig aan de hevige ‘verkorting van den taalvorm’, die in de formatie van titels en hoofdjes in de krant valt te constateeren (zie Jg. I 321 vlg.), zou ik willen wijzen op de mogelijkheid, dat ook hier een verkorte vorm is ontstaan uit een gedachtevorm als deze: ‘Mej. S. (heeft het ongeluk dat) een spier (van haar been) scheurt’.

Zoo zou ook in vroeger tijd, althans bij een werkwoord dat óok onovergankelijk werd gebruikt, een verkorte vorm ‘Hoor! De meid breekt een kopje’ plotseling kunnen opduiken door affectieve verwaarloozing van de ‘causatieve’ functie van een gedachte als deze:

[p. 166]

‘De meid doet (laat) een kopje breken’ of ‘De meid (is oorzaak dat) een kopje breekt’.

En met ‘scheuren’ schijnt een zin als de opgewonden kreet: ‘Ai, m'n jurk scheurt, aan dat prikkeldraad’, meer algemeen dan de mededeeling van het technisch zoo precieze ‘scheuren van een spier’. Daarom ook zal men in dezelfde situatie gemakkelijk komen tot de spontane affectieve ‘verkorting’: ‘Ai, ik scheur m'n jurk aan dat prikkeldraad’ of ‘Ai, m'n júrk, die schéur ik, aan dat prikkeldraad’.

De ‘situatie’, de stilistische en psychologische gesteldheid, bepaalt niet alleen den feitelijken taalvorm, maar ook de ‘krachten’ die den taalvorm maken tot wat hij is, en beteekent.

G.S. OVERDIEP