Onze Taaltuin. Jaargang 3

Bilderdijks objectiviteit

Waar Prof. Molkenboer in zijn rede: ‘Het rhythme van de Vondelwaardeering’ spreekt over Bilderdijk, zegt hij: ‘Bilderdijk, wiens tastbare verplichtingen aan den ‘ruwen diamant’, zooals hij met de 18de eeuwsche theoretici den dichter noemde eens moesten worden opgeteld, Bilderdijk stelde de wereld gerust, dat van hem geen concurrentie met Vondel te duchten viel. Alleen drong hij zich naast hem waar hij kon en beteekende hij later voor Da Costa ‘een tweede en een grootere Vondel’ (pag. 10). Het komt mij voor, dat Prof. Molkenboer met deze bespreking en met de gegeven citaten Bilderdijk niet voldoende recht doet. Bilderdijks waardeering voor Vondel was grooter dan Prof. Molkenboer doet voorkomen. Vele malen heeft Bilderdijk getuigenis afgelegd van zijn groote bewondering.

[p. 124]

Ik zou dit gaarne op een enkel punt nader aantoonen.

Terwijl Bilderdijks bewondering voor de 17de eeuwsche beschaving in het algemeen niet zeer groot kon zijn - een nationaal-romanticus was hij volstrekt niet - schatte hij haar literatuur daarentegen zeer hoog. Dit blijkt ook in het bijzonder bij zijn opvatting aangaande de politieke geschiedenis van de 17de eeuw, door de sterk persoonlijke voorkeur die Bilderdijk, evenals Vondel, had, tengevolge van zijn politiek-staatkundige denkbeelden.

Bilderdijk, voor wie de onbeperkte grafelijke macht in de feodale tijd een ideaal was, uit zijn grondige afkeer van de republikeinsche staatsvorm o.a. wanneer hij, gevraagd naar de opgave van een onderwerp voor een historische prijsvraag, antwoordt: ‘ik weet geen belangrijker onderwerp dan eene: getrouwe geschiedenis van de Conspiratie der Hollandsche Magistraten, van 1572 tot op den huidigen dag, tegen de Natie en haar wettig bestuur en welvaart’ (Brieven III, 184.)

In zijn Geschiedenis des Vaderlands treft men de nadere uitwerking van deze opvatting. Het gezag der Staten, die geen stadhouder wenschen, maar zelf oppermachtig willen zijn en de vertegenwoordigers van deze politiek, de aristocratische regenten, worden door hem aangevallen en Oldenbarnevelt vooral, evenals de Witt, is hij zéér slecht gezind.

Over Oldenbarnevelt zegt Bilderdijk o.a.: ‘Zijn karakter was hoofdigheid en halstarrig doordrijven, en nooit liet hij toe dat iets gelukte wat tegen zijn meening of begrip ondernomen werd of tot besluit kwam. En dit zijn karakter wist hij geheel zijnen aanhang in te drukken, en is daar altijd onuitwisselijk in gebleven. Nooit waren dezen te winnen, maar steeds offerden zij Volk en Staat, ja zich-zelven, aan den triomf hunner factie op; en zoo doen zij nog’. (Gesch. des Vad. VIII, 170.)

En elders: ‘Altijd factieus, en niet leven konnende dan in factie, had hij altijd geïntrigueerd en aanhangen gevormd, eerst tegen Marnix en andere Edelen, daar na tegen Leycester, toen tegen de Unie en Prins Maurits, en geheel zijn geest en schranderheid was daartoe en daartoe alleen gespitst: zoo, dat hij zonder dit een ellendig figuur in de geschiedenis gemaakt zou hebben’. (Gesch. des Vad. VIII, 61). Bilderdijk noemt hem dan ook strafschuldig. Ook Hugo de Groot waardeert hij weinig en C.P. Hooft noemt hij een ‘neuswijs burgermeestertjen’.

Daarentegen voor Maurits heeft Bilderdijk groote lof en voor Frederik Hendrik een zeer gematigde. Van Maurits zegt hij bijv.: ‘Hij was een voortreflijk man, Vorst en krijgsman; gul, oprecht, en goedaardig, boven iemand zijner tijdgenooten’ (Gesch. des Vad. VIII, 100) en ‘het is beestelijke domme kwaadaartigheid, hem Barneveld's ongeluk te

[p. 125]

laste te leggen; alsof hij daardoor 't zij wraak, 't zij een meerder macht dan hem toekwam, gezocht had’ (Gesch. des Vad. VIII, 64). Over Frederik Hendrik oordeelt hij: ‘Hij geleek zijnen broeder even weinig in ronde oprechtheid, en rechtschapene braafheid van karakter; en een Fransche plooi van geveinsdheid, bedekte staatzucht met een altijd werkzame geest van intrigue’ en ‘Meest prijzen hem, die zijn broeder Maurits bezwadderen, en zeker die lof doet hem weinig eer aan. En, droeg hij als Krijgsman roem, als Stadhouder was hij zwak, weifelend en (om een hard woord niet te sparen) verachtelijk’. (Gesch. des Vad. VIII, 160.)

Voor Willem II, tenslotte, heeft Bilderdijk een zekere vereering. Hij noemt hem ‘den beminnelijken en ongelukkigen Vorst, wien men het helsche vermaak schept, steeds op de onlijdelijkste wijs te bezwadderen, maar van wiens groote vermogens en waarachtig edele inborst zij allen getuigen, die hem van nabij gekend hebben’. (Gesch. des Vad. IX, 1.)

Een tegenstelling tusschen Bilderdijk en Vondel blijkt hier ten duidelijkste. De waardeering der personen is bij Bilderdijk juist andersom als bij Vondel. Voor Vondel behoef ik dit niet nader met citaten aan te toonen; ook het feit bijv., dat hij Willem II, na de aanslag op Amsterdam, tot de ‘monsters onzer eeuwe’ rekende, is bekend genoeg.

Het is geen wonder, wanneer dit bij Bilderdijk - die bij zijn oordeel in hevige mate wordt geleid door zijn eigen staatkundige opvattingen, en daardoor buitengewoon geïnteresseerd is bij de zaak, die hij beoordeelt - gevolgen heeft voor zijn waardeering van een bepaalde kant van Vondel, n.l. diens Palamedes en hekeldichten. Over de Palamedes zegt hij (Bijdragen tot de Tooneelpoëzij pag. 195): ‘het is kennelijk dat dit stuk ten eenenmaal opgezet en ingesteld werd om den haat der partijzucht tegen Maurits en de Rechtzinnige kerk bot te vieren, aan welk boos en vuilaardig doel zelfs de Dichter alle overeenkomst van tijden, zeden, gewoonten en voeglijkheden opofferde... en het Stuk behoort inderdaad, wat het opzet betreft, onder 's mans schandelijkste hekeldichten, waarmede 't ook in eenen herdruk vereenigd is.’

Deze uitlating wordt des te merkwaardiger door een in dit verband opmerkelijke aanteekening op de Ziekte der geleerden. Bilderdijk citeert daar een aantal verzen uit de Palamedes (vs. 2080-2100 uitg. 1652 vlgg.), waarbij hij opmerkt: ‘Zie daar, wat Poëzy heeten mag. Wie in deze verzen aan eenige kleinigheden hangen blijft, en niet verrukt uitroept: dit 's schoon; die leze de mijnen niet!’ (Dichtw. VI, 519).

Hieruit blijkt op treffende wijze hoe Bilderdijk objectief kan oordeelen

[p. 126]

inzake poëzie, maar ook vooral dat zijn waardeering voor Vondels poëtisch vermogen zeer groot is geweest, daar hij de Palamedes om de strekking hevig moet afkeuren, maar tegelijkertijd een groote bewondering heeft voor de poëtische vorm ervan.

Bilderdijk voegt er nog aan toe een citaat van zijn vriend Jeronimo de Vries: ‘Een tweede Vondel is mij nog niet voorgekoomen; en wie toch zou zich aan hem gelijk durven verklaaren? De Achttiende Eeuw voorwaar zal hem in den kring zijner vernuften te vergeefs zoeken.’ Bilderdijk had over deze aanteekening aan de Vries geschreven: ‘ik haal... eenige verzen van Vondel aan, en zeg bij die gelegenheid, iets tot beter waardeering van Vondels verzen’ en hij verzoekt de Vries' oordeel over Vondel ‘'t geen ik met hart en ziel onderschrijve’, te mogen overnemen. En hij schrijft verder nog: ‘Uw oordeel is klassiek, en het is van belang voor onze Eeuw en Natie dat zij dit wete: mijne aanhaling mag haar dit veellicht mee onder 't oog brengen: dit zal een dienst aan het Vaderland zijn’ (Brieven II, 150 en 151).

Groningen.

D.J. HUIZINGA