Onze Taaltuin. Jaargang 3

Een homoeopathisch geneesmiddel

E. VAN HEMEL: Okatie. G.J. Janssens,
Antwerpen, z.j. en z. pr.o. - (1933).

Het is op zichzelf een lofwaardig verschijnsel, dat iemand de behoefte heeft gevoeld, pogingen tot taalzuivering aan te wenden op het gebied der handels- en winkelwaar-terminologie in Vlaanderen, en des te meer verblijdend daar die arbeid verricht werd door een landgenoot-zelf, die derhalve niet verdacht kan worden van de gemakkelijke spotzucht welke zich meester maakt van den ietwat vitachtig aangelegden Noorderbroeder, dien een zorgeloos stemmend vacantie-uitstapje naar Brussel, Antwerpen of Gent voerde.

Wij Noord-Nederlanders hebben maar al te veel de neiging, de taal der Vlamingen met een medelijdend glimlachje van geamuseerd beterweten aan te hooren, of toe te juichen als een gemakkelijk werkende bevrediging van onze behoefte aan goedkoop exotisme van eigen bodem. Ik geloof dat de Vlaming over het algemeen veel eerbiediger staat tegenover onze gallicismes dan wij tegenover de zijne; over en weer ontbreekt

[p. 23]

het den doorsnee-mensch wel aan een voldoende inzicht in de linguïstische omstandigheden waarin Noord en Zuid verkeeren, maar er is bij den Vlaming toch bijna altijd iets van den dogmatischen geloovige in de taalkundige betrouwbaarheid van zijn Noorderbroeders.

Wat zuiverheid (zelfs purisme) aangaat, staat, geloof ik, de Zuid-Nederlander strenger op zijn stuk dan wij, juist òmdat hij geografisch, politiek en oeconomisch veel rechtstreekser aan het ‘besmettingsgevaar’ is blootgesteld dan wij. Wij zijn het misschien uitsluitend ‘cultureel’; onze gallicismes zijn schaarsch, voor zoover het syntactische of idiomatische uitdrukkingen betreft, maar overtalrijk waar het om het lexicologische gaat. Onze germanismes zijn, om het maar eens grosso modo aan te duiden, goeddeels zonden van den meer beschaafde. Over het algemeen zijn onze germanismes en gallicismes veel meer geïmporteerd door een minderheid van zekere vakgroepen (handelscorrespondenten, handelsvertegenwoordigers, reclame-kundigen, journalisten etc.) dan ontstaan door onmiddellijke en algeheele samensmelting tusschen twee eentalige groepen of door het contact van tweetalige individuën onderling.

De heer van Hemel nu heeft gemeend dat de gebruikstaal van zijn landgenooten in de kringen der winkeliers eens een flinken schoonmaak noodig had en daarom heeft hij met meer goeden wil dan kennis van zaken een boekje samengesteld, dat weliswaar een indruk van groote naïefheid en ondeskundigheid wekt, maar dat als poging en verschijnsel onze aandacht verdient.

Het is een soort glossarium, opgevat volgens de methode: ‘zeg niet dít, maar zeg dàt’; het levert den taalspeurder tallooze gegevens omtrent de hoeveelheid, de kracht en de hoedanigheid der penetratie van het Fransch in het Vlaamsch. En nogmaals wijzen wij er op dat dit studiemateriaal des te belangwekkender is, omdat de corrigenda tot de taal behooren van den kleinen, onontwikkelden burgerman die de gewraakte termen spontaan heeft overgenomen naar de mondelinge overlevering.

Weer is het, blijkens een welgemeend ‘Woord vooraf’, ons land geweest, dat den maker van dit vocabularium tot voorbeeld strekte. Hij vluchtte in 1914 naar Ossendrecht - en aan zijn gedwongen verblijf ten onzent heeft hij de prettigste herinneringen bewaard: een mooi meisje met blonde vlechten, een onvergetelijke zonsondergang - en de ‘taalkundig onberispelijke opschriften en uithangborden’. Later bracht de auteur vier weken in Nederland door, vergeleek weer de opschriften en mededeelingen in winkels en magazijnen met die van Vlaanderland - en bij zijn thuiskomst besloot hij, op bescheiden wijze mee te helpen aan de geestelijke verheffing van zijn land.

[p. 24]

Wanneer wij dit boekje dat den zoo dadelijk te verklaren titel Okatie draagt, aandachtig doorlezen, moeten wij bezield zijn met de beste wetenschappelijke bedoelingen en niet bij elken regel op den loer liggen naar vermakelijke taalschandaaltjes. De voorgestelde wijzigingen zijn immers over het algemeen geen zier minder foutief (opgepast: laat ons niet zeggen: ‘lachwekkend’) dan de door den verbeteraar als fout erkende woorden of uitdrukkingen. Toch kan men niet zeggen dat het geneesmiddel erger is dan de kwaal; het geneesmiddel is zoowat identiek aan de kwaal. Maar daar de aandacht op die kwaal gevestigd wordt, hetgeen voor een ander en vakkundiger bewerker tot gunstiger resultaten kan leiden, mogen wij spreken van een homoeopathisch boekje.

Sommige aanmerkingen gelden slechts het geslacht. ‘Amber’, is manl., ‘thee’, vrouwlijk, ‘emaille’ onzijdig, en niet resp. onz., manl. en vrouwl. Andere, een verkeerde meervoudsvorming. ‘Aanbod’ geeft ‘aanbiedingen’, niet ‘aanboden’, ‘bed’, ‘bedden’, niet ‘beddens’; andere, een verkeerde spelling, zooals in ‘onmiddelijk’, ‘gelegentheid’ of ‘gelegendheid’, ‘verassen’ (voor ‘verrassen’) etc. Maar belangrijker lijken ons de correcties der gallicismes toe.

Zoo wordt ‘aan’ in: ‘aan 3 franken de kilo’ verbeterd in ‘tegen’ (aan ‘voor’ wordt niet gedacht); ‘acajou’ wordt zeer goed gangbaar geacht naast ‘mahoniehout’ en ‘mahoniehouten’; ‘accessoires’ wordt goedgekeurd, ofschoon ‘toebehooren’ de voorkeur verdient (en niet ‘toebehoorten’ of ‘benoodigdheden’); in plaats van ‘eschdoorn’ of ‘ahorn’ wordt ‘erabel’ en zelfs ‘arabel’ goedgekeurd; ‘bail’ (het Fr. substantief) voor huurcontract wordt goedgekeurd, mits het manlijk wordt gebruikt; ‘te beginnen van’ (à commencer de) moet zijn: ‘te beginnen met’; het in de laatste jaren weer veel gebruikte ‘braderie’ (voor reclame- of winkelweek) wordt veroordeeld... òmdat het woord doet denken aan ‘braderij’, gaarkeuken of eethuis; hetgeen natuurlijk geen reden is om het woord te verbieden.

Een aardig voorbeeld van beïnvloeding door het Fransch bieden de comparatief- en superlatiefvormen van ‘goedkoop’. ‘Goedkoop’ komt geheel in formatie overeen met ‘bon marché’, waar het element ‘bon’ resp. ‘meilleur’ en ‘le meilleur’ wordt. Logisch geeft het Vlaamsch nu resp. ‘beter koop’ en ‘best koop’, wat eigenlijk consequenter is dan onze officieele vormen ‘goedkoop+er’ en ‘goedkoop+st’. Toch geeft het gebruik ook voor den bewerker den doorslag, en het gebruik is hier weer het gebruik van het Noorden: hij keurt de logische vormen af ten gunste van de officieel erkende.

Verder vinden wij:

[p. 25]

Zeg ‘cement’, niet ‘ciment’; ‘châle’ is evengoed als ‘sjaal’ of ‘shawl’; zeg ‘een circulaire’, niet een ‘circulair’, want... ‘circulair’ = ‘rondachtig’ (?); bij ‘coiffeur’ vraagt hij, met miskenning van de psychologische waarde van een vreemd woord waar het luxe of mode geldt: welke... coiffeur is moedig genoeg om op zijn raam ‘kapper’ te schilderen? Beter dan ‘confiture’ (van ‘confituur’ is geen sprake) is ‘gelei’, vrouwelijk, beter nog ‘vruchtengelei’, omdat ‘gelei’ ook beteekent wat wij onder gelatine verstaan. In plaats van ‘crème’ (als stofnaam, niet als kleurnaam) gebruike men ‘room’ of... ‘zaan’. Voor ‘ommelet’ bezige men ‘eierpannekoek’ of ‘struif’, voor ‘etalage’: ‘uitstalling’, voor ‘fourrures’: ‘bontwerk, bont, pelterij, pelzen’. Vermijd ‘frs.’ (verkorting van ‘Francs’) en gebruik: ‘fr.’ Meervoud: frank, niet franken en niet franks. Franken... is de naam van een volksstam... Gebruik ‘gedeponeerd’, niet ‘gedeposeerd’; ‘karton’, niet ‘carton’; niet ‘grossist’, maar ‘grossier’; niet ‘om 3½ u.’ maar ‘om half vier’; ‘te huur’, en niet ‘te huren’ (beïnvloed door ‘à louer’); ‘een boek inbinden’, niet ‘binden’, een ‘gebonden boek’ is fout, m.z. ‘een ingebonden boek’; voor het Fr. ‘entrée’ gebruike men ‘inkom’ (?), niet ‘inkoom’; niet ‘à comptant’ of ‘op komptant’, maar ‘komptant’ of ‘kontant’; niet ‘korent’ (corinthe), maar ‘krent’; niet ‘luster’ (lustre), maar ‘luchter’ (= kroonluchter); niet ‘manicure’ maar ‘manucure’ (‘manicure’ is in 't Fransch zelf reeds een verbastering door analogie met ‘pédicure’ en wint hoe langer hoe meer veld - waarom ook niet?); niet ‘marqueterie’ maar ‘houtmozaïek’; niet ‘marquisen’ maar ‘zonneweerders’, daar ‘zonnescherm’ een beter woord is voor ‘parasol’; niet ‘mercerie’ maar ‘naaiwaren’ (!!); en eindelijk komt daar het woord ‘occasie’.

De vele fantastische schrijfwijzen voor ‘occasie’ hebben den auteur zoozeer getroffen, dat hij één ervan, ‘okatie’ als titel van zijn verzamelwerkje koos. Hij vond de vormen ‘occasie’, ‘okkasie’, ‘ocasie’, ‘okazie’, ‘occatie’ en ‘okatie’. En daar hij ‘occasie’, meerv. ‘occasiën’ of ‘occasies’ als de goede schrijfwijze aanbeveelt en aan een woord als ‘koopje(s)’ of ‘gelegenheidkoopje(s)’ niet denkt, hebben wij de bespreking van zijn werkje den titel ‘een homoeopathisch geneesmiddel’ gegeven. De voorgestelde verbeteringen bevatten immers nieuwe fouten, die geschakeerd zijn van het zuivere gallicisme (bail, acajou) tot het sterkst-dialectale (‘meisjes gevraagd om den stiel (= het vak) te leeren,’ ‘floersen (= fluweelen) kleed,’ ‘uw foto op tien minuten’, etc.). In dit verband wijzen wij op het woord ‘pels’ als stofnaam voor ‘bont’: mantels met pels gevoerd (p. 44), op het geoorloofd gebruik van ‘per-

[p. 26]

siennes’ voor ‘zonneblinden’. ‘Spoorweg’ wordt voorgesteld in plaats van het gallicisme ‘ijzeren weg’. Maar voor purisme dient men op te passen, en niet b.v. ‘service antiseptique’ (op kapperspuien) te vertalen door ‘Ontsmettingsdienst’, doch door ‘hygiënische behandeling’. ‘Solde’ (voor restant) is geoorloofd, (ziedaar een woord dat zonder meer uit het Fransch is overgenomen, terwijl óns ‘restant’ in deze beteekenis zeer on-Fransch zou zijn), mits men als meervoud ‘solden’, niet ‘soldens’ gebruikt. Vreemd kijkt men op, wanneer de schrijver ‘tentoonstellen’ verbetert in ‘ten toon stellen’, wanneer hij ‘soudeeren’ (soldeeren) niet onverbiddelijk verwerpt, doch de voorkeur geeft aan ‘wellen’ of ‘lasschen’. Onder ‘lasschen’ verstaan wij een gecompliceerder-machinale handeling dan onder ‘soldeeren’; doch ‘soldeeren’ beteekent in het Vlaamsch, onder invloed van het geoorloofde ‘solden’: uitverkoopen. Ten slotte vermelden wij hier nog, als door den schrijver aanbevolen meervoudsvorm van ‘vleesch’: ‘vleezen’ in een opschrift voor een slagerij: ‘Wegens de warmte worden de vleezen niet ten toon gesteld’.

Eén germanisme wordt ter sprake gebracht: ‘daarstellen’ voor ‘ontwerpen, openen, oprichten, samenstellen, verwezenlijken of vormen’; en twee anglicismes, waarvan één als ingeburgerd wordt beschouwd: ‘overall’ (foutieve schrijfwijze: ‘overhall’), en de andere zelfs zeer goed als neologisme kan dienst doen: ‘modeschouw’, zoodat ‘schouwzaal’ of ‘schouwkamer’ (aan ‘toonkamer’ wordt niet gedacht) met warmte kan aanbevolen worden boven ‘showroom’.

Wij hebben slechts enkele grepen uit dit boekje gedaan, omdat wij beoogden, er de aandacht op te vestigen zonder elk artikel aan een beoordeeling te onderwerpen. Wij moeten er wel aan denken dat sommige spellingsraadgevingen ons soms belachelijk kunnen lijken, omdat wij niet voldoende doordringen tot de phonetische verschijnselen van het Vlaamsch. Men leert ginds op school het verschil tusschen ‘eischen’ en ‘hijschen’, ‘uren’ en ‘huren’ - òmdat de h-klank niet waarlijk leeft in den volksmond. Wij moeten zulke waarschuwingen volkomen gelijk stellen met die welke bij ons het orthografische, niet door de uitspraak gedekte verschil leeren tusschen ‘meid’ en ‘mijt’, of ‘rouw’ en ‘rauw’.

En al was het maar om de goede bedoeling van dit bescheiden glossarium, èn omdat de taalvorscher er ongetwijfeld nieuwe of weinig bekende inwerkingen van het Fransch op het Nederlandsch uit kan leeren kennen, - wij moeten het boekje niet zonder meer ter zijde leggen. De homoeopathie heeft al vaker wonderen verricht.

DR. MARTIN J. PREMSELA