Onze Taaltuin. Jaargang 2

Taalkaart: duizend

Om verschillende redenen is deze kaart merkwaardig. En wel ten eerste om het minimale duizent-, en het overgroote düzent- gebied. Het schijnt, dat hier de bekende diphtongeering van huis en muis, althans in Brabant, heelemaal niet gewerkt heeft. Juist als de oe-relicten van Kloeke in Holland, is dit woord een uu-relict in Brabant, evenals duvel en gruzelementen die alle drie emotioneele woorden zijn, vooral in onbeschaafde kringen veel gebruikt. Alleen Holland heeft op den duur, maar schijnbaar slechts heel laat, onder den invloed der schrijftaal, de diphtongeering hier ingevoerd.

Verder luidt dit woord in Friesland toezen, en volgens Hof alleen in het kleinste gedeelte van den Zuidhoek tuzen. De t is hier de klankwettige representant der oude interdentale spirans, die in het Nederlandsch tot d wordt. Het Stadsfriesch en het Biltsch hebben zeker duzent. En ook buiten de steden kwam volgens Kerns enquête in't Noorden van Friesland tuzent voor. Het uiterste Westen der provincie Groningen: Zuidhorn, Stroobos en Grijpskerk hebben ook duzent, wat wel import uit Friesland moet zijn. De Waddeneilanden hebben ook duzent, behalve Schiermonnikoog, dat djoezen of dioezen heeft, met de Engelsche lange-u-uitspraak. (Ook vogel luidt daar fjoel, hond: hjoen en

[p. 381]

boer: bjoer). De rest van Groningen gaat met Oostelijk Drenthe en Twente mee, en zegt doezent. Ook de Geldersche Achterhoek, zal althans rond Winterswijk wel doezent hebben, maar Lichttevoorde (en Groenlo?) hebben, meen ik, al duzent. Verder heeft ook bijna heel Limburg de oude oe bewaard en gelijk ik in de Februari-aflevering reeds aanstipte, sluit hier in Zuid-West-Limburg dezelfde Waalsche isoglosse volkomen bij aan. Alleen Eupen heeft duzend. Ook Budel in Brabant heeft oe. Het Roermondsche

[p. 382]

mouilleeringsgebied zegt doezjent, en evenzoo het mouilleeringsgebied aan de Dender. Aalst zegt doezjent, maar Denderleeuw en Ninove hebben doesjent. Waarschijnlijk zijn de zj en de sj hier niet phonologisch verschillend, maar slechts phonetische varianten. En de oe van dit woord is volgens Colinet niet de oorspronkelijke Germaansche u, maar secundair uit de ü naar oe terugverschoven. Verder vertoonen zich hier weer twee van de drie Zuid-Nederlandsche ontrondingsgebieden, eenerzijds Opwyck en Assche, en anderzijds Leuven, Heverlee, Wisele, Wyghmaal, Wesemael, Gelrode, Holsbeek, Linden, Winghe, Lubbeek, Corbeekloo, Bautersem, Bierbeek en Oirbeek, die alle diezent zeggen.

Wat echter hier in het Zuiden het meest onze aandacht trekt is de verzwakking der tweede lettergreep van -ent over -et tot -t. Wij kennen dezen overgang uit het Oud-Germaansch in de woorden deugd en jeugd, mnl. doghet, joghet en éénmaal nog jóghent, die blijkens ohd. tugund en jugund: os juguth, ofri. duged vroeger reeds denzelfden weg zijn gegaan. Heel begrijpelijk echter, dat het tweede deel der samenstelling van Salisch Frankisch thûs-hund, onfra thûs-int, ofri thûs-end eerst tot onherkenbaar wordens toe moest geïsoleerd zijn van het grondwoord hund = honderd, eer dit verzwakkingsproces den vrijen loop kreeg. Trouwens alleen Vlaanderen doorliep dezen weg tot het einde: duust, terwijl Brabant bijna overal bij duzet bleef staan. Ook in formantia is de n-uitval voor oude stemlooze spirans een Ingvaeonisme. Maar dan toch weer een, dat blijkens deze kaart behalve Vlaanderen nog de omgeving van Antwerpen met de Kempen en een groot deel van Zuid-Brabant met Hageland tot in Thienen en Landen beslaat.

J.v.G.