Onze Taaltuin. Jaargang 2

[p. 346]

Limburgsche valtoon en diphtong

De Limburgsche valtoon, die overeenkomt met de Schärfung uit Frings' Rheinische Accentuierung, kan men globaal constateeren:

1.	bij de dialectische representanten van bepaalde wgm. vokalen;
2.	soms voor stemhebbende consonanten;
3.	bij korte vokaal + sonans;
4.	in de morphologie, bv. meervoudsvorming zonder uitgang, adjectiefverbuiging etc.

Wij geven den valtoon aan door een dubbele punt:

Met enkele voorbeelden zullen hier de wetten worden toegelicht, die op grond van uitgebreid materiaal voor 't Eys-Wittemsch dialect zijn opgesteld, en die waarschijnlijk een enkelvoudige verklaring zullen inluiden.

1. De eerste categorie omvat de gevallen der z.g. Spontane Schärfung; valtoon hebben nl. de dialectische representanten van wgm. â, ê, ô, ai = ohd ê, au = ohd ô, en eo. Wij vinden dus in 't E.W. dialect dee:p (diep); bree:f (brief) oa:ne (zonder) boee:n (boon) etc.

2. De tweede groep: valtoon vóór stemhebbende consonanten (vooral inlautend na korte vocaal) is waarschijnlijk secundair, want veroorzaakt door het stemhebbend karakter der volgende consonanten. Uitspraak zonder valtoon is hier bijna onmogelijk. Vgl. bv. doe:ve (duiven), schroe:ve (schroeven), schtubbe (stoffen) etc.

3. De 3de groep daarentegen is uiterst belangrijk. Een nauwkeurige bestudeering van 't E.W. wijst nl. een zeer frequent optreden van valtoon aan bij korte vokaal + sonans (l, m, n, hun verbindingen, ook r + cons.) Voegt men hieraan toe den valtoon vóór de semivokalen -i en -u, dan blijkt het diphtongisch karakter van deze groep overduidelijk. Hier treedt de door Frings verwaarloosde opmerking van Kern weer naar voren, over een mogelijke samenhang tusschen valtoon en diphtong.

Reeds de valtoon zelf heeft een diphtongisch karakter door zijn twee muzikale elementen, zoodat zelfs bij behoud van klankkleur een tweeledigheid resulteert, die sprekend op een diphtong gelijkt, b.v. dee:p (diep) naast dea:m (tepel.) Deze tweeledigheid zou natuurlijk behalve bij diphtongen alleen bij lange klinkers mogelijk zijn. En nu blijkt dat de spontane valtoon inderdaad alleen bij diphtongen of lange dialectische representanten optreedt. Bij korte vokalen zou valtoon alleen mogelijk zijn bij een volgend tweede element van een diphtong, wat in groep 3 inderdaad het geval is!

[p. 347]

Vandaar: schwu:mme (zwemmen); zi:nge (zingen) wi:nne (winnen) etc.

Kern heeft dus inderdaad goed gezien: er is een onloochenbaar verband tusschen valtoon en diphtong, die elkaar wederkeerig aantrekken en bevorderen. En dit zal eerst aangevoeld worden bij enkele uitzonderingen op den spontanen valtoon, en, als proef op de som, bij een nadere behandeling van groep 4 evident blijken.

4. Enkele representanten der oude wgm. vokalen zijn, om welke redenen dan ook, in 't E.W. dialect verkort, mogen dus, als onze regel juist is, geen valtoon hebben, tenzij er een diphtongisch element volgt. Inderdaad vinden wij: lid (lied); hód (hoed) naast hoo:d. gód (goed) naast goo:d, maar mu:j - moe; bru:j = moes.

Zeer duidelijk blijkt het diphtongisch karakter tenslotte in de vierde groep. Hier hebben wij valtoon binnen het morphologisch systeem. Voor 't E.W. geldt hier de negatieve wet, dat de valtoon niet optreedt vóór p, t, k, (s) en hun verbindingen. Deze wet gaat echter alleen op na lange vocalen of diphtongen. Bij korte vokalen geldt de positieve eisch: diphtongeerings-mogelijkheid, dus valtoon vóór m, n, l, ng of verbindingen. Behalve bij 't werkwoord, waar de analogie werkt, bestaan hierop geen uitzonderingen.

Zoo staan tegenover elkaar:

kraag × krea:g (kragen);

schtaaf × schtea:f (staven) en

koef - küf (kuiven)

bo'f - buf (beeten);

e gree:st (een grijs) en e lost (een los);

e schee:ft (een scheef) en e laft (een laf);

schtea:fke (staafje) en schrüfke (schroefje);

rea:dje (raadje) en soms redje (raadje).

Daarentegen:

be:ng (banden) be:rg (bergen);

e du:nt (een dun) e schtó:mt (een stom);

me:ntje (manneke).

Ook bij de (sporadische geschärfte) 1e Pers. Sing. Praes. treedt soms valtoon op bij lange vokaal of diphtong (behoudens vóór de verhinderende consonanten), altijd echter vóór 'n diphtong-element na korte vokaal.

ech graa:f (graaf), maar ich blief (blijf). Maar valtoon hebben: ich kó:m (kom); va:ng (vang); ha:ng (hang); nu:m (neem); schte:rf (sterf) en ge:l (koop).

[p. 348]

Bij de consonant-verbindingen der sonanten is het tweede element van belang.

Indien nl. de tweede consonant een p, t, k of s is, wordt de valtoon verhinderd, indien deze p, t, k of s een phoneem is. Dit bevestigt 1e. de diphtong-theorie, daar men dan bij bank niet moet analyseeren als volgt a + nk, maar an + k, waardoor automatisch de regel van p, t, k ingrijpt.

2e. bevestigt het de phoneem-theorie, daar de phonetisch samengevallen phonemen en phonetische realiseeringen hier uiteen vallen.

Zoo is 't meervoud van:

(bank) bank (phonemen n + k) benk;

(gang) van gank (phoneem ng) ge:ng;

(kant) kant (phonemen n + t) kent;

(hand) hand (phoneem n + d) he:ng.

Dit alles wettigt dus alleszins een eventueel nader onderzoek naar het karakter van het overigens zekere verband tusschen valtoon en diphtong.

L. STARMANS