Onze Taaltuin. Jaargang 2

Ja en neen in het dialect van Sittard

Het Sittardsch dialect bezit om de tegenstelling bevestigend: ontkennend uit te drukken niet minder dan 3 stellen correspondeerende vormen. Deze luiden

1. joa (sleeptoon)	1. nei (sleeptoon)
2. joa (valtoon)	2. nae (valtoon)
3. ijoa	3. innei

Met oa is hier de lange monophtong bedoeld. Van een zestal ablautsvormen van ja! die buiten deze tegenstelling vallen is verder afgezien.

Elk stel heeft zijn eigen vast omschreven functie; zoo drukt het harde joa (nae) de verontwaardiging uit tegen een voorafgegane brute ontkenning (bevestiging), maar ijoa en innei geven een nadere bevestiging (ontkenning) aan in de blijde hoop dat de ander nu overtuigd zal zijn. Het eerste stel is het gewone. Men zou zich b.v. het volgende gesprek kunnen denken:

A.	1. Bès doe doa gewaes?	B.	1. Joa (sleeptoon)
	2. Dat is neit woar!		2. Joa (valtoon)
	3. Bis doe wurkelijk doa gewaes?		3. Ijoa.

De beteekenisnuance in B.'s verschillende antwoorden is duidelijk; men kan ze ongeveer benaderen met onze algemeene uitdrukkingen resp. Ja! 't Is wel! Ja zeker! Was B.'s eerste reactie een ontkenning geweest, dan zou het na A.'s nu natuurlijk positief gerichte aanval geluid hebben nae! En later na diens tweede indringende vraag innei! De keuze die B. maakt uit de hem ten dienste staande vormen hangt onmiddellijk af van den aard van A.'s gezegde; deze correspondentie is absoluut vast en komt automatisch tot stand in de momenteele sfeer van het gesprek. Was b.v.A. wat voorzichtiger opgetreden en had hij eerst zin 3 nog laten volgen vóór hij tot zijn directe stellingname in zin 2 overging, dan had men van B. achtereenvolgens gehoord Joa (resp. nei); ijoa (resp. innei); joa (valtoon) (resp. nae).

[p. 280]

De vraag rijst: hoe komt het Sittardsch aan de nevenvormen naast het gewone grondwoord? Hoe zijn deze ontstaan? Waarom gebruikt het in deze omstandigheden geen versterkende woorden als toch, wel, zeker, waarachtig etc., zooals het algemeen beschaafd doet; of komen deze althans slechts zelden voor? Het antwoord schijnt te moeten luiden, dat de complexe accentverhoudingen hier mogelijkheden boden die langs een eenvoudiger weg tot het gewenschte doel voeren.

Evenals in geheel Z. Limburg is het accent in het dialect van Sittard van gemengd dynamisch-muzikaal karakter; de muzikale component beteekent hier veel meer als in andere deelen van ons land. De Z. Limburgsche dialecten zijn veel meer ‘zangerig’ dan b.v. de saksische of het friesch. Voor alle taalvormen die voorkomen is dit natuurlijk van beteekenis, maar woorden als ja! en neen! stellen op dit gebied wel heel bijzondere eischen. Ze vatten als het ware een geheele zin samen en zoo moet wat elders over subject, verbum en andere zinsleden verdeeld is hier in enkele silben worden uitgedrukt. Daarenboven moet het aantal variatiemogelijkheden groot zijn; er is bijna geen ontkenning of geen bevestiging te vinden die geheel gelijk is aan een andere. Telkens is de situatie in het gesprek, de nuance in gevoelstoon weer even anders.

Nu zijn de variatiemogelijkheden van het complexe dynamisch-muzikale accent niet onbeperkt, vooral niet als de spanning toeneemt. Een sterke en een hooge accentuatie sluiten elkaar bijna buiten, de beide accentscomponenten die elk hun speciale physiologische voorwaarden hebben, zitten hier elkaar in den weg. Bij eenigermate forceeren ontstaat een ruw en onbeschaafd spreken; wil men dit vermijden dan is een differentiatie der beide componenten het eenige wat mogelijk is.

Hiermede hebben we waarschijnlijk ineens de sleutel in de hand voor de verklaring der besproken Sittardsche vormen. Aan de verontwaardigde bevestiging en ontkenning onder 2. genoemd ligt zeker een groote spanning van den spreker ten grondslag, maar een vorm van spanning die tot een korte snelle ontlading dringt. Wie verontwaardigd is spreekt niet lang. Men zou geneigd zijn aan Huyghen's ‘Hamer’ te denken:

Een kort woord, snel en fel gesproken heeft meer kracht
Dan een lang swaer bericht dat slaep'righ uytgeseght werd...

Het dynamisch accent dat in z'n plotselinge val zooveel arbeidsvermogen verbruiken kan is hier zeker eerder op zijn plaats dan de muzikale toon, die wat gerekt moet worden, die tijdsduur vraagt wil ze indruk maken. Zoo verdween hier de muzikale component uit het accent en ontstond uit joa (sleeptoon) het korte krachtige joa (valtoon); op dezelfde wijze uit nei (sleeptoon) ook nae (valtoon). De laatste vorm is

[p. 281]

zeker uit nei (valtoon) ontstaan; onder invloed van de laryngale tendenz die in alle Z. Limburgsche dialecten werkt is de klank echter secundair verschoven.

Maar bij de verwachting, de hoop op definitief resultaat bij den gesprekspartner is 't juist andersom; 't gevoel deint hier langzaam uit en de klanken worden als vanzelf verlengd. Men kan hier meer bereiken met het muzikale accent dat spoedig melodievorming veroorlooft dan met het snel afloopende dynamische. Zoo werden de anlautende j-en n. van de bevestiging ende ontkenning hier sonantisch en ontstonden tweesilbige vormen. Bij andere woorden uit het Sittardsch dialect die een j-anlaut hebben, als bv. joar, joamer (jammer), jónk, jeeder (iedereen) enz., heeft iets dergelijks nooit plaats. Maar hier treden dan ook nooit de semantische factoren op waarvan hierboven sprake was.

Ook in de andere nederlandsche dialecten komen natuurlijk wel vormverkortingen en -verlengingen voor bij woorden als ja en neen, maar in verband met de complexe accentverhoudingen kregen deze in 't Sittardsch een bijzonder duidelijk uitgesproken karakter.

W. DOLS