Onze Taaltuin. Jaargang 2

Taalkaart: links

Het eerste, dat ons op deze kaart opvalt, is het groote slinksgebied in Zuid-Nederland dat zich vroeger ook over bijna het heele Rijnland (slink) uitstrekte en de daarbij hoorende slinks-relicten op Marken en in het Gooi, te Spijk bij Lobith, te Son in Oost-N. Brabant en te Baelen bij Eupen. Hoogstwaarschijnlijk heeft slinks dus eenmaal gegolden in den grooten driehoek waarvan Marken, Duinkerken en Eupen de hoekpunten vormden. Dat kunnen wij trouwens ook uit het Mnl. aantoonen. Nergens komt in het Mnl. link of links voor. Ook de Limburgsche Sermoenen hebben slencke, de uit Limburg afkomstige Haarlemsche en Berner Glossen hebben slinc en slinchant. Ook de Haagsche Bijbel heeft slinker. De Teuthonista heeft slynck, en dat allemaal in de eigenlijke beteekenis.

De overdrachtelijke beteekenis komt voor het eerst op in de Brabantsche Yeesten (slinke) en de Rechten van Leiden (sclinke) in beide gevallen verbonden met het substantief Informatiën. De overdracht schijnt dus in de rechtstaal te zijn opgekomen. In de 17de eeuw, maar nog niet bij Hooft en Vondel, wordt aan de beide klankvarianten van lieverlede een eigen beteekenis gehecht: het Hollandsche links blijft het woord voor de linkerhand en de linkerzijde, het Brabantsche slinks wordt van nu af aan, juist omdat het in de literatuur het meest zoo voorkwam, in het Algemeen Nederlandsch alleen in de overdrachtelijke beteekenis gebruikt. Slechts bij archaïseerende schrijvers vinden wij nog af en toe: de slinke voor de linkerhand. Links en slinks zijn oude wisselvormen met eens s-mobile, waar ik nu niet langer bij kan stilstaan, maar bij gelegenheid uitvoerig op terugkom. De scl- van den Middeleeuwsch-

[p. 190]

Leidschen vorm bewijst niet, dat wij met een oorspronkelijke skl of sql te doen hebben, want zoowel in Noord- en Zuid-Holland, als in West-Vlaanderen, zoowel in Oost-Brabant als in Kampen ontwikkelde de sl zich in de ME. regelmatig tot skl, tengevolge van de achter in den mond uitgesproken 1 (dus een echte laryngaliseering!) Het oud-fransche esclenche komt uit het Nederlandsch. De oude beteekenis van dit woord is: slap en meegevend, wijkend, gelijk nog uit het Mnl. slinken, en de Vlaamsche adjectieven slonk en slunk = slap, krom, onhandig, Lat. langueo, gr. λαγαϱός duidelijk blijkt. Trouwens bijna in alle Idg. talen beteekenen woorden voor rechts en links: de geschikte en ongeschikte. (Zie Leuvensche Bijdragen X, 1912, blz. 294 vlgd.) Zoo komt het Fransche gauche van het oud-nederlandsche walki welk = verwelkt, slap.

Naast links moet minstens in het heele Oosten van ons taalgebied: lufter en luchter inheemsch zijn geweest. Thans vinden wij het alleen in Friesland, op Schiermonnikoog, Terschelling (lofter, lofts) en Urk (lufs), in Hengelo (loft), te Zieuwert (luchter), in Overijsel en te Houthem bij Gulpen in Zuid-Limburg (luchter). Hieraan beantwoordt het Engelsche left. De Theuthonista en Kiliaen hebben luchter, lucht en luft. Het Mnl. Wdb. geeft allerlei teksten die bewijzen dat dit woord oudtijds ook in het heele Westen van ons taalgebied bekend is geweest. Ook van dit woord is de grondbeteekenis: de zwakk(er)e.

Een derde oud woord voor links, dat nergens op onze kaart meer voorkomt is loorts of lorts, dat in den Teuthonista genoemd wordt en verder in het mhgd. (Rijnland en Zuid-Duitschland) als lerz en lurz voorkomt; en oorspronkelijk ‘de verbogene, de misvormde’ beteekent. Verwanten hiervan in het Iersch en het Armenisch.

Een vierde oud woord voor links, dat eveneens op onze kaart ontbreekt is het Mnl. hoede. In een keur van Humsterland komt hoene voor. Wij weten hierover verder niets. Ik haal het alleen aan om wille der volledigheid.

Met ons vijfde woord voor linker: awers in Het Bildt en auw in Oost-Brabant te Linden en Uden hebben wij weer iets meer vasten grond onder de voeten. Deze woorden komen toch zeker van het Mnl. auwes, ayes, aefs uit *avechs dat averechts andersom beteekent en in het Vlaamsch, Brabantsch en Hollandsch voorkwam, en teruggaat op het oudsaksisch abuh van den Heliand (ohd. abuh, on. ofugr, got. ibuks) dat verkeerd beteekende. Ook het hiervan afgeleide mhd. äbich, ebich beteekent soms links(ch). Kiliaen geeft echter voor Aefsche hand alleen de beteekenis: manus inversa; maar in de overdrachtelijke beteekenis van slinksch komt het later nog vaak voor in Aafsche treken.

[p. 191]

Als wij hoede en hoene, van wier grondbeteekenis wij niets weten, uitzonderen, is de beteekenis-ontwikkeling van al de totnutoe genoemde woorden voor links volkomen parallel.

Dit wordt echter anders met ons zesde woord voor linker: winster, dat nog heden ten dage in den Achterhoek te Silvolde en omstreken voorkomt. Dit is een algemeen Germaansch woord, dat in het Oud-noorsch en de Nieuwe Skandinavische talen, het Angel-

[p. 192]

saksisch, het Oudfriesch, het Oudhoogduitsch en het Oud-Saksisch van onzen Heliand voorkomt. Voor het Mnl. geeft Verdam het woord als Oost-mnl. maar zijn drie bewijsplaatsen zijn alle uit Limburg. Toch blijkt uit het tegenwoordig voorkomen in Silvolde, dat het ook ten noorden van Limburg voorkwam. Bovendien wordt het nog thans in het Oost-Friesch gehoord. Wat den vorm betreft, hebben wij hier, volgens Brugmann met een comparatief op (i)-stero- te doen, gelijk in het av. vairya stâra-, gr. ἀϱιστεϱός en het Lat. sinister.

Ook de beteekenis van winster wijkt geheel en al van de totnutoe behandelde woorden af. Het is een afleiding van het Oudgermaansche woord wini = vriend, en beteekent dus de vriendelijkste of de gunstigste. Dit woord moet dus uit een heel anderen kultuurkring komen, dan de bovengenoemde jagers- of handwerkers- en gilde-termen. Wij hebben hier waarschijnlijk een sacraal euphemisme uit de wichelarij der matriarchale culturen bewaard. Immers Cicero zegt dat in de Latijnsch-Etruskische omina, de linksche zijde de gunstigste was, in tegenstelling tot de Indiërs, Grieken en Germanen die hierin de tradities der jagercultuur volgden.

Dit neemt echter niet weg dat in de taal de matriarchale opvatting bewaard bleef in het Grieksche εὐώνυμος = links, evenals in de bovengenoemde comparatieve vairyastarà, en ἀϱιστεϱός en sinister, die ook gewenscht of gunstigst beteekenen. Het eerste vergelijkt Brugmann toch met Skr. várîyas, en het laatste met skr. sánîyas, die beide gewenschter, voordeeliger beteekenen. Zoo wordt ook het Iersche túath links met het got. thiuth = goed, en het lit. kairê = linksche hand met het Grieksche ϰαιϱός: gunstig oogenblik verbonden, en het Skr. savyá- uit sú- goed, verklaard.

Tot deze laatste groep behoort nu misschien ook het woord klook, dat in Lonneker voor links voorkomt, en identiek lijkt met klaok, dat daar ook kloek, slim, verstandig beteekent, en verder in het Mnl. en Mhgd. in allerlei verdere gunstige beteekenissen als fijn, sierlijk, hoffelijk, behendig en vlug voorkomt. Het is echter ook mogelijk dat het on. klökkr = zwak, gebrekkig de oudste beteekenis bewaard heeft. Het lit. gleznus: week, zwak, teer, wijst ons dan den weg, hoe uit de laatste nuance teer, althans in een vrouwelijke beschaving, al de bovengenoemde beteekenissen kunnen ontstaan zijn als een samenvatting van alle gunstige vrouweneigenschappen. En dan is onze tegenwoordige Algemeen Nederlandsche beteekenis van kloek (de samenvatting van alle gunstige mannen-eigenschappen) weer een duidelijk door mannenkringen uit de vrouwelijke cultuur overgenomen begrip, met de onmiskenbare gevolgen van dien.

J.v.G.