Onze Taaltuin. Jaargang 2

[p. 186]

Een leelijke vergissing of van Pontius naar Pilatus

Wanneer iemand van den een naar den ander, van het kastje naar den muur wordt gezonden zonder eenig resultaat, dan heet dit ook: hem van Pontius naar Pilatus zenden. In het Evangelie van Lucas (23:6-12), behelzende het verloop van Jezus' verhoor, wordt de verklaring of zin dezer uitdrukking voldoende verduidelijkt, doch ten aanzien van den oorsprong er van luidt het in onze spreekwoordenboeken vrij vaag: wellicht uit zucht naar alliteratie zegt het volk: ‘van Pontius naar Pilatus, hoewel de uitdrukking eigenlijk zou moeten luiden: Iemand van Pontius Pilatus naar Herodes sturen’. Volgens het vorenaangeduide Schriftgedeelte zond immers de Romeinsche landvoogd Pontius Pilatus, die er bezwaar tegen maakte, althans er veel inwendigen strijd over voerde om Jezus te veroordeelen, de opgewonden schare met haar slachtoffer naar Herodes Antipas, die toen Viervorst was over Galilea, uit welke landstreek de beklaagde afkomstig was, terwijl Herodes destijds juist in Jeruzalem verbleef. De Romeinsche landvoogd schoof de lastige taak gaarne op Herodes. Deze toonde zich wel bereid om aan de veroordeeling mee te werken, doch Jezus bleef het antwoord op de vragen van den Viervorst schuldig en daarom zag deze zich genoodzaakt, den ondervraagde weer terug te zenden, vanwaar hij gekomen was.

Pilatus keek leelijk op zijn neus, toen Jezus opnieuw voor zijn rechterstoel werd gebracht, want nu was hij nog even ver. De heenzending naar Herodes had geen doel getroffen, geen effect gesorteerd, was zonder gevolg of resultaat gebleven. Deze historische beteekenis leeft nog voort in de verminkte uitdrukking: iemand van Pontius naar Pilatus zenden, in 't Fransch meer ‘schriftuurlijk’ herleid tot: renvoyer quelqu'un de Caïphe à Pilate! De omstandigheid, waaronder men echter ten onzent tot die verminking of taalcontaminatie gekomen is, heeft een niet onvermakelijke geschiedenis ten grondslag, die zich in de eerste helft der 17de eeuw binnen de wallen der sleutelstad afspeelde en waarvan we het verhaal - eenigszins gekuischt - hier thans zullen laten volgen naar de lezing van een zeer zeldzaam boekje, getiteld: ‘De geest van Jan Tamboer, tot dienst van de Kluchtlievende Jonckheydt by een vergadert’, te Amsterdam in 1671 uitgegeven. Men leest namelijk in het tweede deel van het overigens vrij vulgaire werkje het volgende.

‘In de vermaerde Universiteydt van Leyden was een Professor inde Keyserlicke Rechten, een seker Pijnacker,¹⁾ een man van een vrolick

1) Cornelis Pijnacker, die aan het dorp Pijnakker bij Delft zijn naam ontleende, waar hij 6 Juli 1570 was geboren uit het huwelijk van Adam van Kerkhoffe en Johanna van Polanen, studeerde te Leiden eerst theologie en maakte met Elbertus van Palland een langdurige buitenlandsche reis, waarna hij besloot in de rechten verder te gaan en in 1597 promoveerde op een Oratio de vera felicitate. Reeds in dat jaar werd hij te Leiden tot buitengewoon hoogleeraar aangesteld tegelijk met Corn. Swanenburgh en de professie der Instituten aan hen gezamenlijk opgedragen, gelijk zij ook in 1611 beiden tot ordinarii werden bevorderd, toen de Leidsche Proff. Corn. Grotius en G. Tuning waren overleden. Bij de stichting der nieuwe Groningsche hoogeschool in 1614 werd hij daarheen beroepen en trouwde nu de dochter van den bekenden Geuzenadmiraal, Susanna Blois van Treslong. Tot 1622 doceerde hij in de Grunoveste de Pandecten en gaf hier evenals te Leiden tal van adviezen en rechtsgeleerde consultaties. Doch het meest bekend is hij geworden door zijn diplomatieke zending naar de Bey's van Tunis en Algiers, waarvan men vele bijzonderheden vindt bij Aitzema, Saken van Staet en Oorlogh I, en in de Berigten van het Hist. Gen. te Utrecht VII. Na zijn terugkeer vestigde hij zich ambteloos te Meppel, begon daar bouwstoffen voor de geschiedenis van het landschap Drente te verzamelen, die helaas verloren gingen op het kaartmateriaal na en werd op zijn sollicitatie aan het Curatorium der Franeker hoogeschool in 1636 aangesteld tot gewoon hoogleeraar aan de Friesche academie, waar hij de Instituten behandelde. Nog in zijn 71ste jaar, in 1644, begaf hij zich voor de tweede maal in den echt met Sybilla Boterpot van Vianen en overleed den 12 Januari 1645.

[p. 187]

humeur ende minnelicke omme-gang. Het geviel, dat seker Boerinne van een Dorp daer ontrent, wiens Man kranck was, quam in de Stadt, om haers Mans water eens laten besien: doch geen kennis hebbende, vraeghde sy een Student, die sy ontmoeten, waer een Medecijn woonde. Dese gast sijnde geslepen als een naelt en wijst haer het huys van Pijnacker en seyde, vraeght aldaer of mijn Heer Pilatus by huys zy.

Sy vraegde sulcks; het Meysje dat haer opende, verstondt niet anders dan of sy na Pijnacker vraegde: Pijnacker dan gheroepen zijnde, en meynde een consultatie te sullen geven, begint onse Boerin aldus:

‘Och mijn Heer Pilatus! mijn Man is seer kranck, ick bidde u, mijn Heer Pilatus so wel gelieft te doen hem te helpen, ofte wat sijne pijne wat te verlichten.’

Pijnacker stont verwondert, sich hoorende voor Pilatus uytschelden en wist niet wat te dencken. Echter hy vraegt onse Boerin of sy haers Gheloofs Articulen konde ende gheboodt haer overluydt op te seggen. Als sy gekomen was tot de woorden: Die geleden heeft onder Pontius Pilato, ‘al goet,’ seyde hy.

‘Nu om dees Articulen te verstaen, weet, dat u Man is lijdende, dan moet ghy eerst by Pontius zijn, eer by Pilatus te komen, want siet: Pontius is voor Pilatus!’

‘Och! mijn heer,’ seyde sy, ‘waer vint ick die Pontius?’

Nu was in de selve Stadt een ander, gheheeten Bontius,¹⁾ zijnde

1) Een der vele leden van het geslacht Bontius en wel Prof. Regnerus of Reinier Bondt of Bontius, zelf lijfarts van de prinsen Maurits en Frederik Hendrik, terwijl zijn beroemde broeder Jacobus met den persoonlijken titel van archiater (doctor, apotheker en toezichthouder op de chirurgijns te Batavia) lijfarts van den G.G. Coen en eerste botanicus van de Indische Flora was. Prof. Reinier Bondt studeerde te Leiden natuur- en geneeskunde, werd in 1601 aldaar buitengewoon hoogleeraar en in 1611 professor ordinarius. Behalve de medicijnen en natuurkundige wetenschappen studeerde hij ook geschiedenis en schreef o.m. het bij herhaling gedrukte en zeer waardevolle werk: Belegering en ontzetting der stad Leiden, geschied in den jare 1574. Daar zijn leven tusschen de jaren 1576 en 1623 - 12 Juni is zijn sterfdatum - is besloten, moet de hier vermelde gebeurtenis vóór 1623 hebben plaats gehad en wel gedurende de jaren 1597-1614 in verband met de Leidsche periode van Prof. Pijnacker (zie aant. bij de vorige bladzijde).

[p. 188]

Professoor in de Medecijne, wiens name door geleertheyt genoegh de Werelt bekent is. Pijnacker laet de boerinne na Bontius gheleyden.

Als sy by hem quam, was 't beginsel van haer aenspraeck:

‘Goeden dagh, mijn Heer Pontius, ick ben van mijn Heer Pilatus hier ghesonden.

Eer sy voleyndighen konde: “Wat Pontius, wat Pilatus? wat Duyvel?” hy al vloekende.

“Och!” valt sy weder in: “hoe zijdeghe so verstoort, mijn Pontius; mijn Heer Pilatus en heeft my soo qualick niet geantwoort”.

Dan hy een korsel Man zijnde, vloeckte ende keef dies te felder. Eyndelick vraeghde hy haer, wie haer ghesonden hadde. Ende als sy Pilatum noemde, vraeghde hy haer met een bars: “Waer woont die Pilatus?”

En is uyt de aenwijsinghe, niet twijffelende of Pynacker hadde sulcks beschickt, vliegt schielijck na des selfs wooninge, stuyft wacker op.

Dan Pijnacker, als hy ghenoeg gekeven hadde, seyde met een stadigh Backhuys: “Ghy hebt, Domine Collega, gheen oorsaeck u t' ontstellen; wy staen beyde in credo, 't welck ons anders wel faeylt.”

Nu waren sy alle beyde diep in schulden en het credo vry slecht!’

Ten slotte moge hier nog even opgemerkt worden, dat voor de phantasie van Laurillard in diens overigens interessante werkje ‘Bijbel en Volkstaal’, (Opgave en toelichting van Spreuken of Gezegden in de volkstaal aan den Bijbel ontleend), om de alliteratie in de uitdr.: Van Pontius naar Pilatus, te verklaren uit de bedoeling in de volkstaal van: wegzending, waarbij de weggezondene tot het punt van uitgang terugkeert, geen de minste grond bestaat, maar wel dat de verwante spreekwijze: iemand van Annas naar Kajafas zenden (Joh. 18:13, 15), reden van bestaan heeft, meer dan de bij Harrebomee voorkomende uitdrukking: dat geeft je Herodes te raden, in den zin van: dat is een zaak, waartegen niets valt in te brengen. Hiervan maakte Laurillard indertijd: ‘Herodes hielp Pilatus niet voort, maar liet hem den zoo lastigen knoop, zooals die was en dus beteekent: dat geeft je Herodes te raden: gij vindt het begeerde niet licht, gij blijft ook na uwe pogingen om licht

[p. 189]

te krijgen, in het duister rondtasten!’ Alsof Herodes in deze tragische geschiedenis de man zou geweest zijn, om Pilatus het licht te geven, hij die het Eeuwige Licht wilde verduisteren en in wiens hart de Vorst der Duisternis post gevat had! In elk geval leert de geschiedenis der herkomst van ‘Pontius naar Pilatus’ voldoende, dat de altoos bloeiende plant der volkstaal steeds weer nieuwe loten uitschiet en een heerlijken bloementooi voortbrengt,¹⁾ waarvoor het oog nimmer gesloten mag blijven.

A. HALLEMA

1) Men vergelijke naast de spreekwijze: Iemand van Pontius naar Pilatus zenden, nog de aan dezelfde geschiedenis herinnerende uitdrukkingen: Herodes en Pilatus zijn weer goede vrienden geworden (Lukas 23 (12); Ik wasch mijn handen in onschuld (Matth. 27 (24); Hij is aan de Joden (aan de Heidenen) overgeleverd (Matth. 20 (18, 19); Markus 10 ( 33); Lukas 18 (32); Wat ik geschreven heb, dat heb ik geschreven (Joh. 19 (22).