Onze Taaltuin. Jaargang 2

Taalkaart: wang

Het woord wang is algemeen Germaansch en beteekent de licht geronde vlakke partijen aan de beide zijden van het menschelijk aangezicht. De ronde welving gaf hiertoe aanleiding, want het oude Germaansch gebruikt denzelfden stam voor de mooie landouwen van een heuvellandschap, èn... voor een hoofdkussen. Een gevoelselement speelde hierin echter reeds mee, want Ulfilas koos juist dezen stam als naam van het paradijs. Zoowel in het Hoogduitsch als in het Nederlandsch is dit woord in de letterkunde de meest gewilde naam gebleven voor deze deelen van het menschelijk gelaat.

In Duitschland gebruikt de spreektaal daarentegen liever het meer familiaire woord Backe, (Kretschmer: Wortgeographie, Göttingen 1918 blz. 100 ss.) en blijkens onze samenstellingen: bakkes (uit bakhuis), baktand (= kies), bakkebaard, achterbaks en kinnebak, moet in de

[p. 155]

Middeleeuwen en de 16de en 17de eeuw hier het woord bak ook bijna overal in dezelfde beteekenis in gebruik zijn geweest; maar de gevoelstoon van het woord was een heel andere; en dit is begrijpelijk, als wij van de etymologie leeren, dat dit dezelfde stam is van het Grieksche ἔφαγον: ik at; en identiek is met het Grieksche φαγών, dat dus eter of eetwerktuig beteekent; een beteekenis, die ook voor ons kinnebak nog altijd de eenig juiste is. (Ook ons woord tand, lat. dens, is een oud Par-

[p. 156]

ticipium van lat. edo = eten!) Op het oogenblik komt bakke en kinnebakke alleen meer in Limburg en Twente voor, en hier heeft de nabijheid van Duitschland zeker een behoudende rol gespeeld. Interessant zijn in Zuid-Limburg de eigenaardige verkortingen van kinnebak, dat in Sittard en Stein gerond werd tot kummik, en in Moelingen als kem verschijnt, dat misschien echter ook bij kieuw zou kunnen hooren, immers krieuwelen wordt over een groot stuk van Zuid-Nederland tot kriemelen, maar daar Schuermans ook kumme opgeeft, zal het wel bij kummik hooren.

Met kieuw, dat als kieuwe nog in Zuid-Oost Gelderland voorkomt en in 't Mnl. als cuwe, cawe, couwe zoowel kaak als kieuw beteekent, blijven wij toch heelemaal in dezelfde sfeer. Kieuw met zijn dialectische nevenvormen keeuwe, kauwe, kouwe, kuwe is toch het woord voor ademhalingsorganen of keelgat, dat blijkens de beteekenis van het ww. kauwen ook als eetwerktuig werd opgevat.

Trouwens het Zuid-Hollandsche koon (mnl. cawen) komt van denzelfden stam met een n-suffix en beteekent in Zaanland nog heden kieuw. In Delft komt het in de 15de eeuw voor de kaak van een snoek voor. Juist als in het Oud-Noorsch waar kaun: buil beteekent, is hier echter de beteekenis in den zin van de uiterlijke wangenwelving gewijzigd, en wordt dit woord dus vaak met de jonge schoonheid van het vrouwelijk gelaat in verband gebracht.

Maar ook kaak (engl. cheek, fri. tsjeak) komt van kauwen. Het is een oud-Germ. woord met in 't Noord- en West-Germaansch een k op het eind, die wij wel niet als een suffix, maar een verharde diphtong zullen moeten opvatten. (Vergelijk goud: Brugsch goukt, got. kniu: Hgd. Knochen, Ned. knook, naast knie, lat. flâvus: nl. blauw, engl. black; got. qius: ohd. quec; lat. navis: ags. naca, skr. pîvâ: on spik ned. spek; na, nauw: genaken; gra, grauw, graken, krieken enz.)

Wat hiervan zij, aan de onmiddellijke verwantschap van kieuw, kauw, koon en kaak twijfelt niemand. En ook kaak had evenals al deze woorden aanvankelijk niets dichterlijks; maar doordat de groote Zuid-Nederlanders juist dit woord vooral in hun 17de-eeuwsche Hollandsche literatuurwerken gebruikt hebben, is het in het Algemeen Nederlandsch iets geworden als voorzaat, wegvagen, en nog zooveel andere aanvankelijk vulgaire Vlaamsche woorden, die in de letterkunde onzer gouden eeuw fortuin hebben gemaakt. Evenwel is deze populariteit toch meestal niet den kant van koon of wang, maar den kant van ‘opgesperde kaken’ uitgegaan, en is Kaak dus ten slotte ook in zijn fortuinlijke dagen aan de eerste en oudste beteekenis trouw gebleven.

[p. 157]

Tot mijn eigen verwondering heeft Zuid-Nederland nergens meer het woord lier opgegeven, dat in het Middelnederlandsch heel vaak voorkwam, en nog in allerlei Zuid-Nederlandsche staande uitdrukkingen voortleeft. Aan 't huilen gaan heet in Zuid-Oost-Vlaanderen op z'n liere spelen, in West-Vlaanderen: z'n liere zetten, in het Land van Waas z'n lieren opstellen en in Belgisch Limburg: de lier aantrekken. In deze uitdrukkingen was er natuurlijk geen gevaar voor verwarring, maar als alleenstaande naam is lier voor wang, evenals het waarschijnlijk identieke lier voor buik en kuit door het sinds de Renaissance ingedrongen dichterlijke leenwoord lier onbruikbaar geworden.

Ik zei daar zoo juist dat hetzelfde woord lier, aanvankelijk even goed kuit als buik en wang moet beteekend hebben, want ook dit woord (os. hlior, ags. hleor) zal aanvankelijk wel een ronde welving beteekend hebben. Het sluit zich dus aan bij wang en maakt begrijpelijk, waarom Kretschmer l.c. Backe, dat veelal diezelfde secundaire beteekenis ontwikkelde, wil verbinden met Mnl. bake en Engl. back. Zie de vrij overtuigende bewijzen aldaar. Trouwens in het Tongersch is door volksetymologie baktand tot buiktand geworden. (Zie Grootaers, Bijblad Leuvensche Bijdragen XIV blz. 1 vlgd.)

J.v.G.