Onze Taaltuin. Jaargang 2

Anton van Duinkerken en Maurits Sabbe

Anton van Duinkerkens boek Dichters der Contra-reformatie, Utrecht 1932 heeft na zijn bekroning als creatie en persoonlijk kunstwerk mijn schamelen lof niet meer noodig. Onmiddellijk bij zijn verschijning kwam ik onder den indruk van dit stoere proza als een domklok, even sonoor van geluid als zwaar van gehalte. En ik achtte het oorbaar, om mijn letterkundige college over de geslachten en denkvormen onzer 16de en 17de eeuw eenige maanden te onderbreken, om daarin de bij Van Duinkerken besproken katholieke dichters afzonderlijk te bespreken in den door hem geschouwden samenhang. Dat doet men als hoogleeraar niet vaak, geloof ik, om een letterkundig kunstwerk. Mij althans is het totnutoe nog nooit overkomen. Maar voor dit geval meende ik een uitzondering te moeten maken. En ik heb er heusch geen spijt van gehad.

Of ik daarna nu nog iets over dit boek te zeggen heb? Ja, want ik meen, dat Van Duinkerkens IDEEËN nog nergens in het openbaar eenigszins kritisch zijn besproken. En dat verdienen ze toch ten volle. Deels om nog iets nader toegelicht en aangevuld, deels ook om nog eens getoetst en in bijkomstigheden weersproken te worden; opdat de schrijver in een der volgende drukken makkelijker de gelegenheid aan-

[p. 137]

grijpe, zijn beeldengroep nog eens onder den beitel te nemen, en er nòg iets geweldigers en heerlijkers van te maken.

En om dan maar met mijn voornaamste grief te beginnen: Van Duinkerken maakt van onze Roomsche vaderen een veel te zachtmoedig kuddeke... Ja het volle woord ‘doetjes’ moet er maar aanstonds uit; want ‘schapen’ zegt het niet duidelijk genoeg. De eenige, die hij in haar volle kracht op laat treden, is Anna Bijns; maar die wordt juist die kracht tot angst en onzekerheid aangerekend. Vondel is ook in zijn katholieken tijd niet half zoo mak-braaf als Van Duinkerken het ons wil doen gelooven. Hij werd vervolgd, maar hij maakte het er ook naar. Zeker, hij heeft in den jongen hekeldichter iets herzien, en hier en daar over zelfs een akte van berouw verwekt; maar daarom wordt de fel zweepende rakker nog geen heilig vat van honing en zachtmoedigheid of een toonbeeld van pacate orde en mate. Vreemd, dat bijna iedereen de hoogere deugd altijd poogt te zien buiten zijn eigen karakter als een exotische bloem. Vreemd vooral, dat Van Duinkerken, wien het militante Christendom zoo wonder goed afgaat, eigenlijk nergens in dit boek, eens de triomfante schoonheid van een katholieken Leeuw van Juda heeft laten schallen, maar het telkens weer zoekt in een hoopje brave goeie zielen, bijeengestrompeld naar een schuilkerk op den zolder en voor een paar onnoozele felheden van Catharina Boudewijns bijna om verontschuldiging vraagt. O zeker, het strekt hem tot eere, dat hij ook van deze geduldige burgerdeugden de diepte gepeild, de blanke trouw bewonderd en in pastelkleuren geliefkoosd heeft; maar daarnaast had hij voor de volle felheid van een Godverzekerde prophetes als Anna Bijns; en voor den scherpen hoon van den - ook later nog - alle schuldige doling diep verachtenden Vondel, wel een kil-groengele vette vervenvlek op zijn palet mogen leggen, precies in den trant van den lederen rug en het linnen van dezen ook uiterlijk zoo sprekenden boekband. En dat hem dat zou afgegaan zijn, staat met verbluffende zekerheid vast.

De diepste reden van dit alles is zonder eenigen twijfel, dat Anton van Duinkerken Maurits Sabbe's Studiën over Brabant in 't Verweer te laat gekend heeft, om er voor den heelen opzet van zijn werk partij van te kunnen trekken. En nu zegge men niet, dat Sabbe's boek pas na Van Duinkerken verscheen, want de mooiste brokken ervan waren al lang in de Koninklijke Vlaamsche Academie en elders in Vlaanderen verschenen, toen Van Duinkerken, gelijk Kuile hem ons onlangs in De Tijd heeft geteekend: voor zijn meesterstuk werkende, in de bibliotheken zoekende en in de perkamenten wroetende was.

[p. 138]

Welnu, Maurits Sabbe's Brabant in 't Verweer, Bijdrage tot de studie der Zuid-Nederlandsche strijdliteratuur in de eerste helft der 17de eeuw, Antwerpen 1933, laat nu juist en overvloedig, die tintelende contrareformatorische gemoedsgesteltenis herleven, die bijna ten eenenmale in Van Duinkerkens karakteristiek ontbreekt: het felle antagonisme van de oude overweldigde katholieke partij tegen de reformatie. En Sabbe weet dat te illustreeren met een prachtige bloemlezing, waarvan ik wel ongeveer een derde in een der volgende drukken van Van Duinkerken zou wenschen opgenomen te zien; en waaruit ik zelf herhaaldelijk de zeggingskracht van den ouderen Vondel voor het eerst pas ten volle heb leeren verstaan. Want veel meer dan ergens in het Noorden, vindt men hier in het Zuiden de nauwst verwante parallellen met Vondels jonge hekeldichten en Vondels rijpe getuigende en voor de tegenstanders vaak onverzettelijke lyriek. Hier hoort men denzelfden dwingenden verzentoon, en hetzelfde gespannen rythme. Hier voelt men de scherpte van de felle Vondeliaansche zweepslagen weder. Hier broeit en breekt uit een verzet, dat beter nog en meer dan Van Duinkerkens angstanalyse, Anna Bijns recht doet en ons weer nabijbrengt; ja Anna Bijns als voorloopster veronderstelt, zoodat al deze verzen, telkens weer in een andere kleur als schijnwerpers hun helle lichtstralen terug doen vallen op die grandioze vrouwenziel, die als een Debborah van het Nieuwe Testament daar in Antwerpen heel alleen te zingen staat in de dagen van den Beeldenstorm. Al zou Van Duinkerkens boek bij die aanwinst er tweemaal zoo dik om worden, het ware er mij driemaal te liever om. Want wil Van Duinkerkens boek inderdaad het trouwe beeld van de Contrareformatie voor ons etsen, dan mogen er de ‘Paepsche stoutigheden’ niet ontbreken, waar al de Placaeten immers in heilige verontwaardiging van gruwen. Juist toch die schuilkerken met hun ‘Onzen Lieven Heer op Zolder’ getuigen niet alleen van een bijeengevlucht kuddeke arme burgers, maar ook van een pittige durf der rijken en van de voor hun schapen alles wagende herders. Met spijt mis ik in dit boek al onze martelaars van Alkmaar en van Gorkum, om van Musius van Delft nog maar niet te spreken. Ik mis de geldboeten, en de schouten op het platte land. Ik mis de verkleede priesters en gevluchte kloosterlingen. Ik mis vooral naast de Renaissance-poëzie veel te veel van de volkspoëzie der Contrareformatie, die ons dat allemaal heeft bewaard. Dit boek had het Epos der Paepsche Stoutigheden kunnen worden. En wat Thijms Vondelportretten geweest zijn voor de 19de eeuw, dat had moeten worden, neen, dat kan nòg worden Van Duinkerkens Dichters der Contrareformatie in onze 20ste eeuw.

[p. 139]

Men versta mij wel, ik ontken volstrekt niet, dat er in Anna Bijns ook bij wijlen iets van vreeze heeft gepopeld door al haar verzekerdheid; ik ontken nog minder dat Vondel bij zijn bekeering het werkelijk meende, toen hij Tesselschade uitnoodigde:

Nu leer met mij zachtzinnigh oorelogen.

Alleen opper ik de vraag of die beide psychologische elementen bij Van Duinkerken niet veel te eenzaam op den voorgrond zijn geschoven, en de zeeën van andere gevoelens, die daar zieden en woelen, als het ware willen overstemmen en doen vergeten. Ook ik beweer met mijn ‘felheid’ en ‘Paepsche Stoutigheden’ niet ineens alles gezegd te hebben, maar de hiermee aangevulde visie van Van Duinkerken, zal er toch - daar kan ik niet aan twijfelen - levensvoller en stralender door lichten.

Neen, ik meen inderdaad nog niet alles gezegd te hebben; er is nòg een heel andere gevoelswereld, die in Van Duinkerkens Contrareformatorische dichters bijna geheel en al ontbreekt: ik bedoel de wereld van den humor en den spotlach, waar Maurits Sabbe's boek weer borende vol van is. Wanneer men van Van Duinkerken naar Sabbe overspringt, en ik heb dat in mijn colleges herhaaldelijk moeten doen, dan is het of men ineens in een heel andere wereld komt, of men van Noorwegen overstapt naar het Ierland der Kelten. In Van Duinkerkens boek zocht ik tot mijn spijt dan immer te vergeefs den snaakschen gullen Brabantschen lach. Het is of Van Duinkerken zijn eigen bloed vergetende, zich in de plooi meent te moeten houden, en het vooral op een smaakvol, waardig boek heeft aangelegd. Best mogelijk, dat als hij meer Vlaamsche en Brabantsche hekelzangen had opgenomen, hem de Leidsche bekroning niet zoo gemakkelijk in den schoot zou zijn gevallen, maar het beeld der Dichters van de Contrareformatie zou er in ieder geval twee, driemaal zoo sprekende gelijkenis door hebben gewonnen. Den vollen rijkdom van het parelende leven uit het graf te doen herrijzen in siddering, ook voor de armen van geest, die met hun eigen kleiner hart, dat allemaal ineens niet aankunnen, dat is de functie van den dichter-historieschrijver, en Groot Nederland wacht nog altijd op de partuur van Hooft's Nederlandsche Historiën. Van Duinkerken is er misschien wel voor geschapen om ons eenmaal naast dat Hollandsche Protestantsche heldendicht in proza, het Brabantsche Katholieke geweldenaarsboek te schenken. Nederland staat er nu langzamerhand ver genoeg van af, om van weerszijden de beide partijen recht te doen. Tegenover het Geuzenliederboek hebben wij nu reeds van een niet-katholiek als Sabbe zijn Brabant in 't Verweer. Neven P.C. Hoofts Nederlandsche Historiën hopen wij in een der volgende drukken: Van Duin-

[p. 140]

kerkens Dichters der Contra-reformatie te mogen nederleggen. Maar dan zal hij nog veel geduldiger moeten leeren zoeken en wroeten, en de labor improbus van de nijvere bij nog meer moeten beoefenen. Al de namen, die Jan Frans Willems en Joz. Alberdingk Thijm ontdekten roepen op Van Duinkerkens appèl trouw: ‘Present kapitein’. Maar als van Mierlo eens zijn namen ging aflezen voor dien troep, dan zou een vreemd stilzwijgen maar al te vaak verraden, dat er geen rij zonder uitvallers is. En dat mocht toch eigenlijk niet: want ook zij telden mee en geven in de groep een eigen geluid. Dàt konden de tijdgenooten van P.C. Hooft over hem niet zeggen. Het orkest van den Drost was bezet als dat van onzen Mengelberg. Waarom zou Van Duinkerken met de bezetting van een gewoon stadsorkestje tevreden zijn? Dan pas zal Groot-Nederland, dat immers beide partijen omvat, zijn integrale geschiedenis van den 80-jarigen oorlog bezitten.

Men ziet en voelt het, hoop ik. Ik heb Anton van Duinkerken lief, en hef hem hoog genoeg; maar ik zou hem zoo graag nog veel hooger door krioelende vergezichten zien steigeren, met het volle behoud van zijn eigen fieren, zonnigen en fellen aard. Dat wenscht hem in Brabantsche trouwe

Nijmegen, 29 Juni 1933.

JAC. VAN GINNEKEN