Onze Taaltuin. Jaargang 2

[p. 85]

De Friesche taalstudie op nieuwe banen

Het Nederlandsche of Westlauwersche Friesch is eigenlijk geen dialect van het Nederlandsch, maar een afzonderlijke Anglo-Friesche taal. Daar dit landfriesch echter eenerzijds gedurende de Middeleeuwen een ontzaglijken invloed heeft uitgeoefend op de taal van de heele Nederlandsche Noord- en Zuiderzee-kust, en anderzijds vooral in de steden in de Bilt, en in het Zuiden, tijdens de vier laatste eeuwen, zeer sterk onder invloed van het Nederlandsch is gekomen, behandelen wij het Friesch gewoonlijk als een weliswaar sterk afwijkende Nederlandsche tongval, en daar valt zeker praktisch heel veel voor te zeggen. En alhoewel ook wij een hoogleeraarsstoel in het Friesch althans aan een der Nederlandsche Universiteiten in vergelijking met de rijke bezetting der natuur- en wiskundige faculteit, een elementaire daad van rechtvaardigheid achten, komt het ons toch nòg nuttiger voor, dat aan al onze Universiteiten bij de studie van het Nederlandsch, voortdurend tevens het Friesch zou worden meebehandeld, en dat met meer reden voorzeker dan het Afrikaansch en onze verdere heterochtone Nederlandsche dialecten, die wij natuurlijk hoegenaamd niet wenschen uit te sluiten, maar wier lotgevallen voor de geschiedenis van het Nederlandsch in het algemeen niet half zoo belangrijk zijn als de Friesche taalgeschiedenis in den langen loop der eeuwen.

Evenwel was dat totnutoe makkelijker gezegd dan gedaan, want behalve de grammatica van van Blom en Epkema's editie van Gysbert Japix, het vierdeelig Friesch Woordenboek van Waling Dijkstra, J. Jacobs' Vormleer van het Oud-Friesch Werkwoord, Gent 1900, de historische Studies van Siebs vooral in Paul's Grundriss ² 1901, Heuser's Altfriesisches Lesebuch 1903, en een studie van v. Helten over den oudwestfrieschen woordenschat, hadden wij weinig toegankelijks. Nu is er echter in de laatste 20 jaren hierin heel wat verbetering gekomen.

P. Sipma kwam in 1913 met zijn Phonology and Grammar of Modern West Frisian, Oxford-University Press. Wumkes en A. de Vries bewerkten hun heel bruikbaar Nederlandsch-Friesch Woordenboek (Sneek 1918). In 1925 verscheen de Nieuwe Friesche Spraakkunst van Sytstra en Hof (Leeuwarden). In hetzelfde jaar kwam F. Holthausen's Altfriesisches Wörterbuch (Heidelberg) uit. In 1927 zond Sipma het eerste, en in 1932 het tweede deel van zijn Oudfriesche Oorkonden bij Nijhoff 's Hage in het licht, terwijl G. Gosses in 1928 te Leiden promoveerde op een klankleer der ‘Friesche Oorkonden uit het Archief van het St. An-

[p. 86]

thony-Gasthuis te Leeuwarden. In 1928 verraste ons ten slotte Walther Steller's Abriss der altfriesischen Grammatik (Halle).

Bijna al deze werken handelen echter over het Friesch in het algemeen. Omtrent de plaatselijke verschillen kon men alleen iets te weten komen uit Joh. en L. Leopold's Van de Schelde tot de Weichsel, 3de Deel, en Johan Winklers Algemeen Nederduitsch en Friesch Dialecticon met zijn Verloren Zoon-teksten, 's Hage 1874. P. Kloosterman promoveerde in 1907 te Groningen op ‘Het vocalisme der beklemtoonde lettergrepen van den Metslawierschen tongval’ historisch uiteengezet. In hetzelfde jaar schonk L. Eykman in de Archives du Musée Teyler ons zijn Description phonétique des sons de la langue frisonne parlée à Grouw. In 1913 volgde hierop van denzelfde de ‘Phonetische Beschrijving van de klanken der Hindeloopensche Taal’ en in 1925 de ‘Phonetische beschrijving van de klanken der Schiermonnikoogsche taal’, beide uitgegeven door de Koninklijke Akademie van Wetenschappen te Amsterdam; maar Eykmans' studiën hebben meer verdienste op experimenteel-phonetisch dan op linguistisch gebied. In 1927 verscheen ‘De Hollandsche Expansie in de 16de en 17de eeuw en haar weerspiegeling in de hedendaagsche Nederlandsche dialecten’ door Dr. G. Kloeke te 's-Gravenhage, die aan het Friesch een groote plaatsruimte heeft afgestaan.

Ten slotte werden wij nu verrast met Deel III van Grootaers en Kloeke's Noord- en Zuidnederlandsche Dialectbibliotheek, de Friesche Dialectgeographie van J.J. Hof, bij Nijhoff te 's Gravenhage, in 1933. En dit boek willen wij iets nader bespreken. Of liever wij zijn hiermee onze kritiek op dit boek reeds begonnen, want een bibliographie ontbreekt zoo goed als geheel (zie blz. XV), en wat erger is, nergens blijkt de schrijver het in deze boeken en studiën toch reeds overvloedig verzamelde materiaal met het zijne te hebben vergeleken en verwerkt. En dat wreekt zich voortdurend het heele boek door. Het is dan ook veel meer een geographisch gemotiveerde feitenverzameling, dan een historisch onderzoek. Zelden of nooit wordt er in den toch zoo uitvoerigen tekst een Oudfriesche vorm geciteerd. Alleen in het 9de Hoofdstuk bespreekt de schrijver met een enkel woord de Oudfriesche woorden met de diphtong iu. Het is inderdaad ‘pionierswerk’ gelijk de schrijver het zelf noemt, alleen vergeet hij dat moderne pioniers toch zorgvuldig gebruik plegen te maken van vroegere gegevens, en niet alles zelf opnieuw willen ontdekken.

Dit is heel jammer, maar was blijkbaar niet te vermijden of aan te vullen. De schrijver heeft zich heel dragelijk in de taalgeographische literatuur ingewerkt, maar heeft van de Friesche taalhistorie slechts ter-

[p. 87]

nauwernood hier en daar iets meer dan een gerucht opgevangen. En daarom kon dit boek niets afs of definitiefs brengen. Wij hebben het te aanvaarden als een degelijke persoonlijke feitenverzameling, waarvan de bewerking echter zeer veel te wenschen overlaat. Maar ook die feitenverzameling is gewild en bewust onvolledig. Op de eerste plaats werden het Stadsfriesch, het Biltsch, en de Drentsch Overijselsche taaleilandjes, evenals het Friesche taaleilandje Nieuw Appelsga stelselmatig uitgesloten. Verder wordt noch met het Midslandsch van Terschelling, noch met het Amelandsch, noch met het Schiermonnikoogsch ook maar eenige rekening gehouden. Zeker, wij beseffen de moeilijkheden ten volle, maar dat schrijver hierop gereageerd heeft met een volstrekte resigneering, bewijst in onze oogen, dat hij het oude dilettantische type van den eigengereiden dialect-onderzoeker nog niet geheel is ontwassen.

Na dit principieel voorbehoud komen wij echter dit nieuwe boek met eerlijke opgetogenheid begroeten en welkom heeten. De 66 isoglossenkaartjes, die gewoonlijk nog elk twee of drie isoglossen samen omvatten, zijn zéér bruikbaar, en worden vaak heel interessant besproken.

Achtereenvolgens leeren wij den zeer belangrijken Zuidhoek, het geven en nemen van de Klei- en de Woudstreken, en de wisselwerking tusschen het Zuiden en het Noorden kennen. Het achtste Hoofdstuk brengt ons dan nog een reeks kleinere onderverdeelingen der drie hoofdgebieden; terwijl het laatste en negende hoofdstuk (van 73 blz.) besteed wordt aan het door Kloeke aangeboorde vraagstuk omtrent de Expansie der Hollandsche uu in het Friesche taalgebied. Al lijkt ons de schrijver om de boven aangegeven redenen in zulke zaken niet tot een definitief oordeel bevoegd - zoo wordt b.v. de tegenspraak van W. de Vries nergens uitvoerig besproken - moeten wij den schrijver toch voor zijn ook hier weer overvloedig feitenmateriaal dankbaar zijn, en kunnen wij rustig met hem instemmen, als hij voorzichtig besluit, dat alleen de Zuidhoek voor een relatief autonome oe:uu-mutatie in aanmerking komt. Doch het voorlaatste zinnetje van het boek, dat dan ineens weer den sprong maakt naar ‘een Hollandsche indringer’ kunnen wij niet voetstoots tot het onze maken.

Maar met dat al hebben wij dan toch in het vervolg voor een 150 tal Friesche vormen, woorden en klanken grootendeels de nauwkeurige isoglossen bij de hand; die bovendien op een persoonlijk afhooren van één en denzelfden onderzoeker berusten. Als wij elk jaar zoo'n boek rijker werden, hadden wij binnen 20 jaar meer materiaal bijeen, dan al de totnutoe in Nederland verzamelde Friesche dialectgegevens samen. Dit is geen geringe lof, want nog vele geslachten na het onze zullen

[p. 88]

in de hier opgestapelde schat van gegevens steeds veel van hun gading vinden, en aan den noesten vergaarder dankbaar een eereplaats geven onder de vruchtbaarste Friesche taalgeleerden van alle tijden.

Nijmegen, 28 Mei 1933.

JAC. VAN GINNEKEN