Onze Taaltuin. Jaargang 2

Dialectstudie en syntaxis

Een der middelen om te komen aan gegevens van dialectische syntaxis, is de vergelijking van éenzelfden text in de taal van geheel verschillende gewesten, eerst in Nederland en dan in het aangrenzende of ook taalverwante buitenland. We kunnen daartoe een text laten ‘vertalen’, maar met voorbehoud van verscheidene condities.

De vertaler moet door zijn aanleg en gedachtesfeer in staat zijn het genre van den gegeven text zuiver te voelen. De dialectonderzoeker moet hem persoonlijk hóoren vertalen, of wel de vertaler moet behalve dat hij dialectspreker is, over voldoende taal- en stijlkunde beschikken, om zichzelf te controleeren. Losse conversatiezinnen zijn natuurlijk belangrijke gegevens; maar een ietwat dramatische dialoog is beter, omdat daaruit het zinsverband en de zinstoon, die relatief is, blijken. Dubbele waarde heeft, mits met stilistische deskundigheid gehanteerd, het eenvoudige volksverhaal met dialoog erin. Het is nl. mogelijk, dat er een meester in de vertelkunst wordt ontdekt, die ons behalve den taalvorm

[p. 19]

van zijn milieu, ook nog een folkloristische bijdrage levert als bijv. den natuurlijken stijl van een sprookje, een legende, een vertelsel.

Het is mij gelukt, een aantal verhalen uit den bundel van K. ter Laan¹⁾ te doen omzetten in verschillende dialecten van het centrum en het Westen van ons land, o.a. in het dialect van Katwijk a. Zee, dat als ‘Strandfriesch’ te boek staat en ook om zijn klank- en vormleer, vooral in vergelijking met de Zuid-Hollandsche dorpstalen meer ‘naar binnen’ (naar de uitdrukking der Katwijkers) onze volle belangstelling verdient. Ik zou graag éen der vertalingen hier afdrukken. Men kan deze vergelijken met den tekst in Ter Laan blz. 154, men kan ook zich te goed doen aan dit proefje van smeuig ‘Oud-Hollandsch’. Maar vooral: het zou kunnen zijn, dat een dialectkenner uit een Zuidelijker gewest mij van dienst wil zijn door overzetting in zijn taal. Het spreekt vanzelf, dat ik, zoowel over de taal van dezen Katwijkschen tekst als over de syntactische vergelijking van verschillende dialecten nog wat te berde zal brengen.

1) Groninger Overleveringen.

Janneman in 't pampiere huisje.²⁾

Klaane Janneman weunde in z'n pampiere huisje. De heks kon 'm daer íet³⁾ krijge, doch ie. Assiërzag dan skoltider uit: ‘Auwe heks, tòòverdeheks, je kemme tòch ie(t) krijge.’

Op lange lest wierzeder de bòòze-n-om: ze záuwem wel! Ze ging nae z'n huisje toou, in praette hèel mooi in zachchies mitter grovve stem. Maer Janneman vertraude-n-et auwe waif op-gien-stikkenae: hij kroop gaaw onder de besstee. Toe wupte de tòòverdeheks mitter lange biene bovenop dak in lieter deur de skoorstien nae de laegte sliere. Ze greep Janneman in daudenem in 'n aawe zak dieze medien al mee-enome haai.

Zák-opternék, in dae(r) ging et heen.

Maer ze mos onderweeg nog eve 'n booskop doeën. Ze zette Janneman inde zak zò lang andekant vande wegt. Janneman an 't roupe: ‘Helpmeder uit! 'k Wul deruit!’ 'n Heggetjesknipper hòòrde-n-et, in hielp 'm de zak-uit; 't begròòtte-n-em veuls te veul van dat klaane jongetje. Hij daawde de zakfol mit braemvranke⁴⁾ diedi net of-eknipt haai. Toe ging de heggetjesknipper weer dòòs-bedaerd nae de heg, in Janneman maekte bíene (maekte z'n aage uitte biene). De auwe-ti-trok-ter-zak weer òver d'r nek. Maer de hegstekels staeke d'r deurheen. Ze kijkt òver d'r skoer in zaat-tan: Jae Janneman, dat help je niks of je al mit stopnaelde steekt, mée motje, in mée zèije!

2) Ik vermijd ‘phonetische’ spelling; ò en è zijn de ‘open’ klinkers. De w klinkt als de Engelsche, ik heb dit ook niet aangeduid.

3) = niet.

4) takken.

[p. 20]

'n Ketel mit kokende olie stinger al voor 'm klaer, ze wouw 'm levent erin gooie. Toe ze in huiskwam, in zagtat Janneman d'r te slim of eweest was, wierze toch zoo dol, mens! Ze zou die onderkruip¹⁾ (ondersteek), die kreng, wel krijge, wat dochjedan?

Janneman zat al lang weer te kneun²⁾ bij de kachel. De tòòverdeheks haeldenem voor de twiede kèer, kneep 'm in z'n maegere aarempies, in dauwde-n-em weer inde zak.

Weer mosse onderweegs úrregezán weze. Janneman skrèeuwde-n-in mèkte nau wel zoo pottebenauwd, datten slòòtgraever-et-hòòrde. ‘We zelle die auwe tòòverdeheks welderis onderveur neme’, zaai de slòòtgraever, in daude de zak vol bagger uitte slòòt. De tòòverdeheks haai d'r zak nog mar eve opter regge, of ze wier sliknat van de bagger. ‘'t Helpje niks of je al benáuwt ben, Janneman’, zaai 't auwe wijf, wantse doch dat Janneman wat edaen haai. ‘Mee motje en mee zeije!’

Toe ze toe weer in huis kwam, haa(t)sse me toch de zak terèk bove de ketel ommekèerd!! De bagger viel-erin, en spaaitte³⁾, zóo, dat de aawe tòòverdeheks onder de kokende òlie kwam te zitte.

Janneman was vrij; maer hij haat nòòit chien tòòverdeheks meer uiteskolde. -

Een van de meest opvallende vormen in het Katwijksch is de ontkenning ‘iet’ voor ‘niet’: ‘De heks kon 'm daer iet krijge, doch ie’. Deze vorm blijkt bij nader onderzoek de normale, in allerlei zinsconstructie: ‘Hij haaëtet íet beleên’ (hij heeft het níet bekend). ‘Plug die was iet bang van 'm’. ‘Al vangde den ien wa meer, da-chaf iet’ (dat was onverschillig) ‘Ik fóer toe nog iet’ (ik ging toen nog niet op zee). ‘Choe, da begrijpek-iet!’ (Choe, met lange ch, is een uitroep van hevige verbazing). ‘We houve iet langer te praete, we worde 't toch-iet iens’. ‘De paerde wazze íet meer te hauwe’. ‘Die dinge wiere toe zoo dier iet’. ‘We krege íen kommetjee mit suiker, de aëre kommetjes íet.’ - Ook in zeer nadrukkelijke zinnen, met een of meer andere ontkennende woorden in hetzelfde verband, een gewoon verschijnsel der negatie in allerlei talen: ‘Neen, gehòòrt hebbik-et-iet!’ ‘Neen blikkieskindere, zoo zel dat iet gaan!’ ‘“Ken 't jou noch heuge, datter 'n tol was?” “Neen, 'n tol? Neen, da mach mijn iet heuge. Neen, dat ik et ezien heb, iet!”’ Zelfs de bekende nadrukkelijke verklaring ‘'t Is nietes!’ luidt in Katwijk: ‘'t Is ietes’. Hierbij dient te worden opgemerkt, dat het woord ‘iets’ in het dialect niet bestaat; daarvoor geldt ‘wa(t)’, of een omschrijving als ‘'n beetje’, ‘'n waanigje’, ‘'n snippertje’. Een

1) Klein ventje. Bij Ter Laan kroep-in-dobbe.

2) in elkaar zitten.

3) spuitte = spetterde.

[p. 21]

laatste spoor van de verbinding van het oorspronkelijk substantieve ‘(n)iet’ constateeren we nog in: ‘Aáërs haajewe íet amboort’ (Iets anders hadden we niet aan boord).

De vorm ‘niet’ is niet geheel en al onbekend. Hij fungeert als interjectie: ‘Niet! Wè jonge! Dat haai-ik nòòit kenne denke!’ - Ook vragend als korte zin: ‘Niet?’ - Ten tweede in den stereotypen korten vorm: ‘Ik heb welderes op dat huis elét, maer niet dattek daer 'n tolhuis ezien heb’. Maar van dit ‘niet dat...’ zijn de verschillende sprekers niet geheel zeker. Slechts schijnbaar is ‘niet’ hoorbaar na het voornw. ‘mij, me’, dat in den verlengden vorm ‘mijn, men’ den hiatus overbrugt¹⁾: ‘Dat mag mijn iet heuge’. ‘Kèije me-n-iet?’ ‘Ik vroug 'm offie me-n-iet an 'n paer sente kon hellepe.’

Bij andere negaties doet zich het verschijnsel van den ‘positieven’ vorm niet voor: ‘Je kender ommers niks fan.’ ‘Neen, ik hép niks.’ ‘Je ken me nurregens mit hellepe.’ ‘Ik heb nòòit ferdwaeld 'eweest.’ Hier staat de vorm zonder n- als positief tegenóver de negatie: ‘As je òòit urregens in de naerighait sit...’, evenals in de algemeene taal.

Het is van belang, dit Katwijksche ‘iet’ te vergelijken met de verschillende vormen der ontkenning in de oudere taal. In het Middelnederlandsch gedicht ‘Ferguut’ wordt de functie der ontkenning in 80% der ontkennende zinnen uitgedrukt door twée of zelfs door dríe negatieve woorden: ‘Sine hoorden van Fergute niet’. ‘Nieman en kande vreeseliker wijf negheene’. We mogen aannemen, dat de oudere regelmatige vorm was het enkele ‘en’ of ‘ne’. Dit werd in geval van nadruk, of affect, verzwaard door een tweede (in den tweeden zin zelfs een derde) ontkenning,²⁾ vooral ‘niet’ aan 't einde van den zin. Gelijk gezegd, is dit in den Ferguut nagenoeg regel geworden. De derde phase is het verdwijnen van ‘en’ ‘ne’, de ontkenning uitgedrukt door het oorspronkelijk verzwarende ‘niet’ ‘niemand’ ‘geen’ etc.

Nu is, behalve de vorm ‘en + niet’ nog een andere nadrukkelijke negatie denkbaar: ‘en + iet’. Het woord ‘iet’ beteekent in het Mnl. 1^o iets, 2^o op een of andere manier, hoe dan ook, 3^o ooit. Zoolang het woordje ‘en’ (‘ne’) nog negatieve kracht heeft, kan de inhoud van den zin ‘Sine hoorden van Fergute niet’ even nadrukkelijk worden uitgedrukt door ‘Sine hoorden van Fergute iet’, gezien de drie genoemde beteekenissen van ‘iet’ in het Middelnederlandsch. De derde phase,

1) Volgens een der Katwijkers zou in een zin ‘Kei je me -iet’ verwarring met ‘Ken je 'm iet’ ontstaan; de -n zou volgens hem dienen om die verwarring te voorkomen.

2) Zie in onzen tekst den laatsten zin: ‘Maer hij haat nòòit chien tòòverdeheks meer uiteskolde’. Op z'n Hollandsch zegt ook de Katwijker: ‘Ik heb niks chien zin’.

[p. 22]

wegvallen van ‘en’ (‘ne’), is echter alleen denkbaar, wanneer ‘iet’ zijn oorspronkelijke¹⁾ positieve beteekenissen verloren heeft. We hebben gezien dat in het Katwijksch zelfs het woord ‘iets’ niet meer bestaat.

Volgens deze redeneering is ‘iet’ in het Katwijksch dus geen verkorting of concurrent van een ouder ‘niet’; het is steeds ‘iet’ geweest. Voorbeelden van oorspr. positieve woorden die met verlies of wijziging van hun oorspr. beteekenis, als bijwoord van ontkenning kunnen fungeeren, zijn er, hoewel zeer schaarsch, in het Mnl. (‘bore’ = zeer, ‘twint’ = een oogwenk, en ‘meer’ = voortaan, nog) en ook in andere talen (bijv. het Fransche ‘point’ en zelfs ‘pas’)²⁾. Het is van groot belang, dat we in het Katwijksch, althans van oudere sprekers, nog voorbeelden van de onderstelde tweede phase aantreffen, zij het ook in bepaalde bijzinnen. In een hoofdzin als: ‘Ik doe het niet’, die ik in een naburig Zuidhollandsch dorp wèl eens als ‘Ik en doe 't niet’ heb hooren spreken, zal géen Katwijker ‘en’ (‘ne’) invoegen, zoodat het ‘Ik en doe het iet’ zou luiden. Wel daarentegen in sommige bijzinnen. Eén geval is er, waar de oude, thans ‘zware’ vorm blijkbaar is gehandhaafd om nadrukkelijk de negatieve functie uit te drukken: ‘Wou je soms segge da-je-mijn-iet meer en kén?’ Dan zijn er gevallen, waar de nadrukkelijke negatie alléen gevoeld wordt bij overweging van de oorspronkelijk negatieve, de verhinderende of afwerende functie van den hoofdzin³⁾: ‘Ik skow je waer, dat je-et-iet meer en doet!’ De opmerkelijke splitsing van ‘waarschuwen’, bekend ook uit andere streken van Holland, wijst op de bedoelde negatieve beteekenis. Nadrukkelijke negatie schuilt ook in: ‘Pas op dat je iet en valt!’⁴⁾ Het is bekend dat in oudere en in de tegenwoordige taal in zinsverbanden als deze de bijzin ontkennend pleegt voor te komen.³⁾

Minder ‘sprekend’ is ‘en’ in een dubitatieven bijzin. Mijn Katwijksche zegsman was dan ook aarzelend, ten opzichte an: ‘We zelle deris kijke offie iet mée en wil.’ Evenwel verzwaring van het negatieve ‘iet’ is hier evenzeer aannemelijk als nadruk op de dubitatieve modaliteit door ‘niet’ in: ‘We zullen zien of hij niet mee wil’ naast het gewone dubitatieve: ‘We zullen zien of hij mee wil.’⁵⁾

1) Ik zie hier af van de mogelijkheid dat in het primitieve Katwijksch ‘iet’ ambivalent was, d.i. posiiief en negatief tegelijk.

2) Zie hierover echter hierna, blz. 23 etc.

3) Zie hierover Onzen Taaltuin I, blz. 255.

4) Daarentegen: ‘Ze haatem verboon datti er òòit over praete zou’. Bij ‘ooit’ kon ik geen ‘en’ te hooren krijgen.

3) Zie hierover Onzen Taaltuin I, blz. 255.

5) Typen van zinnen met interrogatieve of dubitatieve modaliteit zijn in het Katwijksch: ‘Kèije die vent soms?’ ‘Is dat soms 'n neef van je?’ ‘k Sel vraege offie soms òòk mee wul’. Haaij' m iet ezien, Jan?’ ‘'k Ben toch je neef? Kèije me soms iet meer?’

[p. 23]

We herhalen: het is denkbaar dat ‘en’ is gehandhaafd terwille van den nadruk, dus in ‘verzwarende’ functie. Het is duidelijk, dat het van uit die functie kan worden overgebracht naar zinnen, die geen spoor van negatieve functie vertoonen. Het woordje of liever de klank ‘en’ wordt dan een algemeene vorm van zekeren nadruk, eventueel een ‘overgangsklank’ die de uitspraak vergemakkelijkt. Men neme daarbij in aanmerking dat ‘en’ in het Mnl. zijn vaste plaats had vóor den persoonsvorm van het werkwoord; op die plaats staat ook het ‘leege’ woordje in de enkele zinnen van het oudere Katwijksch die ik heb kunnen opvangen: ‘Die kost, dat was 'n guldetje of acht, da kwam er (op) an hoe zuinige kók of je 'n hàdde’. ‘...datti achterover vande wáege óv-en-vìel.’ ‘Toe ze bij de póort en kwàmme’ (daarentegen: ‘Azje de poort van de stat inkwam). Deze zeer opmerkelijke uitbreiding van het gebruik van ‘en’ als aanvullende klank is ook denkbaar in andere dialecten dan het Katwijksch, waar niet ‘iet’ maar ‘niet’ de vorm der negatie is; mij is daarvan echter niets bekend.

G.S. OVERDIEP