Onze Taaltuin. Jaargang 1

Het jonge geslacht, als keerpunt in de geschiedenis der letterkunde

Een der opvallendste feiten, dat in de geschiedenis der menschheid telkens terugkeert, en met onze vergankelijkheid en de relativiteit van vele onzer waardeeringen ten innigste samenhangt, is het telkens opkomen van een groep jonge menschen, die bij alle onderling verschil, het plotseling hierover ééns worden, dat al hun oudere medemenschen op 't een of ander punt allerdroevigst in gebreke zijn gebleven. En in den grond der zaak berusten hierop bijna alle min of meer schielijke evoluties en revoluties der heele wereldgeschiedenis.

Het zou echter vermetel zijn en oppervlakkig worden, als wij in een kort bestek dit alles in den breede wilden overzien, en daarom beperken wij ons dus, na deze breedere verwijzing, tot ons enger studiegebied: de letterkundige geschiedenis van Nederland, waarin wij, nòg in vogelvlucht: deze heele groep verschijnselen iets nader willen beschouwen.

1. Het begint dan altijd met een leemte of een tekort van het oudere geslacht, gewoonlijk een eenzijdigheid, maar soms ook een gebrek aan diepte, breedte of hoogte, een gemis aan intensiteit of qualiteit in een bepaalde richting.

Daarom b.v. komt er na een veelzijdig bloeitijdperk zelden een bevredigende vernieuwing door het opkomend geslacht, maar gewoonlijk een langzame daling, waar alle leeftijden gelijkmatig aan debet zijn.

[p. 326]

Daarentegen is een tijd van laagstand, van algemeene ontevredenheid en ontgoocheling de beste voederbodem voor de blijde boodschap van een nieuwe generatie. Zoo noemt men de revoluties wel eens het noodwendig volgend bankroet op de onbetaalde rekeningen van de vorige geslachten. En zoo kunnen wij misschien dit heele verloop ten slotte oorzakelijk thuis brengen bij die bewonderenswaardige zelf-genezende kracht, die zich in de heele levende wereld, op de meest uiteenloopende wijze openbaart.

2. Welnu, in zulk een gunstige tijds-spanning vinden elkaar nu een groep jonge menschen van eenzelfde type of denkvorm, die in het vorig geslacht niet op den voorgrond kwam, en die nu samen het verlossende woord weten te vinden van een nieuwen inhoud en vorm, en in hun bestrijding van het oude ineens een verrassenden onverwachten bijval vinden. Wij noemen zoo'n type dan den stuwenden denkvorm van het jonge geslacht. De Nieuwe Gids is hier in 1882 een stralend voorbeeld van. Maar ook de hoofsche poëzie, de minnezang en de mystieke poëzie van ± 1200 vallen zoo plotseling als een blijde boodschap, althans voor de hoogere kringen van die dagen, uit de lucht. Pas met Erasmus in de 16de eeuw begint ten onzent, trots zijn voorgangers, de Renaissance onder de Latijn-kenners. En een eeuw daarna is Hooft de aanvoerder der nu pas volop Nederlandsche Weergeboorte.

In de twee laatste gevallen hebben wij duidelijk één grooten aanvoerder, al moeten naast Hooft ook zeker Heinsius en Spieghel genoemd worden. Maar in het eerste geval gaat de leiding zeker uit van een heele groep; en in het begin der 13de eeuw zijn er even gewis naast Chrétien de Troyes, die hier overal gelezen werd, min of meer onafhankelijke leiders als Henrijc van Veldeke en Hadewych, om van Penninc en Vostaert nog maar niet te spreken. Dat er dus altijd één aanvoerder moet zijn, is lichtelijk overdreven, en alhoewel de jaartallen der geboortes in zoo'n groep natuurlijk wel degelijk meetellen, hebben Kalff's generaties alléén op jaartallen opgebouwd, zich als ijl-schematische abstracties ontpopt. Wij moeten veeleer met een jeugdgroep rekenen, waar ietwat ouderen en jongeren elkander ontmoeten. Maar verder komt het, zeker althans ten onzent, vrij vaak voor, dat een veel oudere de leiding neemt van een jongere generatie. Is Pieter van der Meer de Walcheren b.v. niet duidelijk de aanvoerder geweest van het jongste katholieke schrijver- en dichtergeslacht? Zoo hoort ook Vondel slechts als onbeteekenend bijlooper in de eerste 17de-eeuwsche generatie, maar hij is de aanvoerder van het tweede 17de-eeuwsche geslacht, en brengt ons de Barok der Contrareformatie. Zoo hoort ook Bilderdijk niet alleen als talentvol jongere

[p. 327]

in onze Sturm- und Drangperiode, maar is hij daarna de bijna vergode voorganger der Da Costa- en Thijm-generatie. Zeker wordt hiermee het begrip ‘generatie’ verder uitgebreid, maar Julius Petersen heeft ons ééns voor goed geleerd, dat de ‘Jugendgemeinschaft’, door één jong gebleven meester niets ouder wordt en vaak juist aan zulk een genialen ouderen stuwer, de verlossende synthese te danken heeft. Men mag dan in dit geval zoo'n jongere generatie met den ouderen naam ‘een school’ noemen; daardoor vermindert de theorie niet in waarde, integendeel zij blijkt er slechts nog veel meer feiten door te omvatten dan men aanvankelijk zag.

3. Welnu, zulk een jonge groep voert nu vaak, juist omdat het meestal een jonge groep vroegrijpe kunstenaars maar onrijpe menschen zijn, haar eigen type tot ongebreidelde eenzijdigheid op. De nieuwe inhoud en vorm komen eensklaps tot een ongelooflijk weelderige ontwikkeling, maar weten in haar overdrijving toch allen te boeien, en winnen het dus ineens van alle oudere richtingen en stijlen.

Om dit goed te begrijpen moeten wij even nadenken over het begrip tijdgeest. De letterkundige tijdgeest is toch evenals op elk ander gebied, altijd een meerstemmig koor, waarin al de levende generaties meezingen. Maar terwijl in de gewone tijden de lente, zomer, herfst en winter van het menschenleven, zóó harmonisch samenzingen, dat de herfst domineert, de zomer secundeert, en de lente en winter slechts in- en bijstemmen en hier of daar een accelerando of ralentando verwekken, verandert bij het opkomen van zoo'n nieuwe generatie plotseling de heele partijverdeeling. Want nu zingt de lente als aanbeden virtuoos haar solo's boven al de andere accompagneerende groepen uit.

4. Hierdoor worden nu aanstonds een heele groep suggestibele jongeren van dezelfde generatie, maar van heel anderen denkvorm, aan- en meegetrokken. Zij trachten hun smaak, bewust of onbewust, geheel en al naar den stuwenden denkvorm te richten, en hen noemen wij dan: de bijdraaiende typen. En dit is een heel interessant en leerzaam geval, dat bijna in elke jonge generatie is aan te treffen.

Zoo vinden wij Albert Verwey, Frederik van Eeden in De Nieuwe Gids, terwijl zij toch later, volkomen zich zelf geworden, elk weer in een heel andere richting van De Nieuwe Gids zijn afgeweken. Omgekeerd doet het Herman Gorter, die in de Nieuwe Gids thuishoorde, maar later bijdraait naar de sociale generatie. Ook Joost van den Vondel, de geboren middeleeuwer, volgt in zijn eerste periode evident als bijdraaiend Renaissance-type geducht Heinsius en den Drost van Muiden na. Maar vooral Jacob van Maerlant komt pas weer volop tot zijn recht, als wij

[p. 328]

hem als bijdraaiende type weten te waardeeren. Want dit ziet men uit deze voorbeelden al: dit bijdraaien is niets minderwaardigs; tot deze type behooren nog heel wat anders als brekebeentjes, trouwens in mijn Peter Kanis heb ik uitvoerig bewezen, dat Vondels grootheid bijna heelemaal in zijn weidsche kringronde universaliteit bestaat en op zijn suggestibiliteit berust. Welnu, zoo is de in zijn hart mannelijk nuchtere Maerlant nu eerst de bijdraaiende minnestreel, die naar vrouwelijke wijs het hoofsche Hollandsche hof op Alexanders feesten, de Graal met Merlijn en den Trojaanschen oorlog onthaalt, maar van minnestreel tot klerck van Damme bevorderd, zich zelf hervindt in de magisch encyclopedische veelweterij der Naturen bloeme, en de mondiale exactgewilde geschiedschrijving van zijn Rijmbijbel en Spiegel-Historiael, terwijl zijn klerck-rationalisme het op aandoenlijke wijze met zijn minnestreel-pessimisme uitvecht in zijn Strophische Gedichten. En zoo geeft hij als het ware de synthese van den puur Democritisch optimistisch denkenden Jan Boendale, en de louter Heraclitisch gestemde Hadewych. Om objectief de polyphonie van den vroeg-middeleeuwschen tijdgeest en daarmee Maerlant in zijn universaliteit naar waarde te beoordeelen, moet de geschiedschrijver onzer letterkunde zoowel voor majeur als mineur, een gewillig oor en in eigen boezem diepere resonanties hebben. En voor hem blijft Jacob van Maerlant dan ook de vader der Dietsche dichteren algader. Neen, het is volstrekt niet altijd een geluk voor jonge talenten, als de aanvoerders van een nieuwe generatie van jongs af aan te worden toegejuicht en aanbeden. Gewoonlijk is hun productie dan kort van duur, want ééne snaar verveelt! Daartegenover staat natuurlijk weer, dat de bijdraaiende type nooit zoo echt is; maar zalig degenen, die dan later de kans krijgen volop zich zelve te worden.

5. Doch pas door deze bijdraaiende typen, die zich aanpassen, wordt de werfkracht van den stuwenden denkvorm verdubbeld en verdrievoudigd, en krijgt de heele tijdgeest een bepaalde richting. Daardoor ontstaat eigenlijk pas die vreemde oppermacht en in de gunstige gevallen zijn tijdelijk monopolie. In de 13de eeuw is het eigenlijk nooit zoo ver gekomen. Daarvoor stonden de standen toen nog te ver van elkander, en waren de verkeersmiddelen nog niet genoeg ontwikkeld; zoodat onze heele Middeleeuwen op letterkundig gebied een gespleten tijd blijven. De vrouwelijke denkvormen winnen aanvankelijk een ontzaglijken voorsprong, maar zij overwinnen niet. En langzaam maar zeker wint het weer het meer mannelijk nuchtere nationale volkskarakter. Daarentegen heeft het De Nieuwe Gids een tijd lang tot een echt monopolie gebracht.

[p. 329]

Ook Erasmus en de Sturm und Drang hebben hun stand- en tijdgenooten ten slotte heelemaal meegekregen. Maar de eerste generatie der 17de eeuw won eigenlijk alleen de Libertijnen en Hollanders. Alle fijnen en dissidenten blijven 16de-eeuwsch of Middeleeuwsch georiënteerd. En met Vondel zet de Barok weer haar religieus Excelsior in.

6. Als echter dit monopolie slaagt, worden al de overige typen tot kleine minderheden geïsoleerd, en dit noemen wij dan: de onderdrukte typen, die bij de contemporaine grootere wereld geen bijval vinden. Maar als het werkelijk talenten zijn, werken zij voor het nageslacht toch vruchtbaar verder naar hun eigen denkvorm, als epigonen van den verleden, of als voorloopers van den komenden tijd.

Zoo was Schaepman, toen zijn Aya Sophia verscheen: het onderdrukte type. Op een scherpen toon verweet hem Kloos, de zinnelijke rationalist, dat hij geen zintuigen of eidetische phantasie had en geen ongeloof; en of hij nu als religieus gevoelsdichter uit de school van Da Costa en Alberdingk Thijm zijn onmiskenbare verdiensten had, daarnaar werd niet gevraagd, trouwens dat kon niet baten. En practisch won het Kloos.

Maar Hooft en Heinsius kregen Revius en Vondel niet stil. Evenmin als de plechtige Oude Gids Douwes Dekker tot zwijgen bracht, al hebben zij het hun niet gemakkelijk gemaakt. Op het oogenblik trachten de representanten onzer jongste generatie weer zoo'n schrikbewind uit te oefenen, maar tevergeefs. Dirk Coster gaat kalm zijn gang, de Scharten-Antinks produceeren rustig voort. Boutens en Mevrouw Roland Holst kunnen best buiten hun bijval; evenals Anna Bijns voet bij stuk hield in den tijd der Geuzen-liederen, zij alleen.

Ook deze onderdrukte type is dus objectief vaak niet van de slechtste soort. Onderdrukking is nu eenmaal een goede leerschool. Uit de slavenperiodes en de ballingschap zijn vaak de krachtigste volken komen opzetten. De tegenstand en scherpe kritiek loutert beter dan het gemakkelijk succes.

7. Wij moeten nu nog even onze verhouding tot het buitenland bespreken, niet zoozeer omdat wij slechts een kleine natie zijn, als wel, omdat de Europeesche cultuur allanger hoe meer een eenheid wordt. Trouwens reeds in 1200 staat een Fransche dichter aan de spits eener ook Nederlandsche generatie.

Zeer vaak nu herhaalt zich in den lateren tijd hetzelfde geval, dat wij meedoen met de andere landen van Europa, zoo vooral sterk in de drie laatste eeuwen, al zijn wij gewoonlijk een beetje achter; maar bij de Imitatio Christi en Erasmus is het omgekeerd, die werken in op bijna heel Europa, dank zij het vlotte Latijn. De Romantiek is hier te lande

[p. 330]

een generatie zonder leidende groep geweest. Byron en Walter Scott fungeerden als stuwers en alle latere Nederlandsche romantici tot Douwes Dekker incluis hebben hun modellen en leiders in het buitenland gezocht. Trouwens de Romantiek strookt niet erg met het Nederlandsche volkskarakter.

8. Wat nu eindelijk de oorzaken van de nieuwe-generatie-verschijnselen betreft, daarover zouden wij lang en breed kunnen uithalen, maar dan zouden wij buiten de letterkunde in allerlei vreemde vakken als psychologie, biologie, demographie en sociologie, ja ten slotte zelfs in de theologie verdwalen. Wel heeft het zin misschien er hier ten slotte even op te wijzen, dat de leden van zoo'n nieuwe jeugdgroep ergens gelegenheid moeten hebben, om elkander te ontmoeten, en mondeling te overleggen. In de 13de eeuw gebeurde dat aan de hoven en in de kloosters, in de 15de en 16de eeuw in de rederijkerskamers, in de 17de eeuw in de dichtgenootschappen en schouwburgen, in de 18de eeuw in de sociëteiten, de Patriotten- en Orangistenkringen van Noord-Nederland, en in de estaminets (denk aan Karel Broekaert) in het Zuiden; in de 19de eeuw, in de Réveil-vergaderingen, en dan aan de Universiteiten, in de studentenkringen. Sinds de 18de eeuw kwamen ook de redactiekringen van den Spectator als ontmoetingsgelegenheden voor de letterkundigen in gebruik, en sedert dien is een tijdschrift-redactie gewoonlijk de draagster van een nieuwe richting of generatie. In den laatsten tijd nemen ook de redactiebureaux der grootere dagbladen als zoodanig een vrij voorname plaats in. Zie over deze kringen de tweede sterk vermeerderde editie van L. Schücking: Die Soziologie der Geschmacksbildung, Munchen 1932. Verdere literatuur over de generatie vindt men in Julius Petersen: Die literarischen Generationen. in Ermatinger: Philosophie der Literaturwissenschaft, Berlin 1930, en Ed. Wechssler: Die Generation als Jugendreihe und ihr Kampf um die Denkform. Leipzig 1930; maar het laatste boek is hoewel veel rijker, niet half zoo veilig nauwkeurig als de twee eerstgenoemde verhandelingen.

JAC. VAN GINNEKEN